અશોક વૈશ્નવની પસંદના અંગ્રેજી બીન-સાહિત્ય લેખોના ભાવાનુવાદ: નવી ભાત પાડતું વિચારીએ

"જ્યારે સૅલી અને ગ્રૅગ એક જ મિટીંગમાં સાથે થઇ જાય છે ત્યારે, મજા પડી જાય છે. સૅલી કંઇને કંઇ ભુલ બતાવ્યા કરશે અને ગ્રેગ શું બરાબર છે તે બતાવ્યે રાખશે. બન્નેને ભેગાંકરીએ એટલે પ્યાલો અડધો-ખાલી, પ્યાલો અડધો-ભરેલોનું ઉત્કૃષ્ટ સંયોજન જોવા મળી જાય."

સૅલી અને ગ્રેગની શૈલીઓને ડૉ.ઍડ્વર્ડ દ બૉનૉદ્વારા પ્રસ્તુત 'છ વિચારશીલ પાઘડીઓ/Six Thinking Hats™પૈકી બે શલીઓનું નમુનેદાર નિરૂપણ કહી શકાય. 'છ વિચારશીલ પાઘડીઓ/Six Thinking Hats™ એ, હું સાચો/તું ખોટોનો સંઘર્ષ, આ અથવા પેલુંવાળા આંકડાની માયાજાળ જેવી, મર્યાદીત કરતી વિચારસરણીઓને અતિક્રમવામાં બહુ જ મદદરૂપ થાય તેવો એક અસરકારક સિધ્ધાંત છે.

'છ વિચારશીલ પાઘડી' આપણને નવાં જ અર્થઘટનવાળી - રોકી ન શકાય - તેવી વૈચારીક પાઘડી પહેરવા મજબુર કરી દે છે. ડૉ. દ બૉનૉનું માનવું છે કે માનવ મગજ છ રીતે વિચાર કરી શકે છે. તેમણે એ છ અલગ અલગ રીતને અલગ અલગ વ્યાખ્યા અને રંગથી ઓળખેલ છે - વિવેકપૂર્ણ નિર્ણય અને સાવધાની (કાળો), સકારાત્મક (પીળો), સર્જનાત્મક (લીલો), લાગણીશીલ (લાલ), વિચારશીલ (વાદળી) અને હેતુલક્ષી (સફેદ). આ રંગ/પાઘડીઓ યાદ રાખવાથી લોકોનાં વર્ગીકરણને યાદ રાખવાને બદલે આપણે તેમની વિચારવાની દિશા/રીત સમજી શકીએ છીએ.

અમે આ શક્તિશાળી અભિગમની મદદથી પ્રબળ કે અમૂર્ત કે નક્કર વિચારતા આંતર્‍મુખ લોકોની કાર્ય ટીમનાં વિચારમંથનને સરળ બનાવી શકયાં અને ડાબાં- અને જમણાં-મગજથી વિચારનારાંઓને નિશ્ચિત કરી શક્યાં. કોઇપણ બેઠક/મિટીંગનાં સરળીકરણમાં તેને આવરી લેવાથી સર્જનાત્મકતા, ઉત્પાદકતા, અંગત વિકાસ ને સંઘબળમાં નોંધપાત્ર વધારો જોવા મળે છે. કોઇપણ વર્તણૂક પર સીધી આંગળી ચીંધ્યા વિના જ તેને બદલવામાં,અભિનવ વિચારધારા પ્રોત્સાહીત કરવામાં અને આ તેમ જ પેલું અને આ અથવા પેલું એમ બન્ને શક્યતાઓ જોઇ શકવામાં આ 'છ વિચારશીલ પાઘડી' સિધ્ધાંત બહુ ઉપયોગી પરવડે છે. જેવો આપણી અનુભૂતિનો દ્રષ્ટિકોણ બદલે છે તે સાથે જ આપણી વાહ-વાહ ઘડીઓ પણ વધી જાય છે.વિચારવાની જૂદી શૈલીના પ્રયોગથી તે આંતરસૂઝની ક્ષણોમાટેનો માર્ગ પણ સરળ બને છે. તે ઉપરાંત આ અભિગમ મને એટલે પણ પસંદ છે કે તેના વડે તર્ક (મગજ) અને લાગણી (મન), બન્નેને એક સાથે વાપરી શકાય છે.

"લાગણીઓ એ આપણી વૈચારીક ક્ષમતાને ડહોળી નાખતી એક વધારાની આડવાત નથી, પણ એક આવશ્યક ભાગ છે. - ડૉ. ઍડવર્ડ દ બૉનૉ

તો હવે બધું એકઠું કરીને છ વિચારશીલ પાઘડીઓ પહેરી જોઇશું?

સફેદ પાઘડીઃ હેતુલક્ષી વિચારસરણી - આંધળુકિયાં, અંતર્જ્ઞાન, અસરો કે અભિપ્રાયોથી ન દોરવાવું. તટસ્થ રહીએ.માત્ર જાણમાં હોય તેવી હકીકતો, માહિતિ, આકડા, સંખ્યાઓનો જ ઉપયોગ કરીએ.આપણે શું કરીએ છીએ / નથી કરતાં કે શું જાણવું જોઇએ / ન જાણવું જોઇએ તે વિષે નિષ્પક્ષપણે સવાલ કરતાં રહીએ. સુનિશ્ચિત હકીકતો, તેમ જ જે સાચી જ હોઇ શકે તેવી હકીકતો ખોળી કાઢતાં રહીએ.

લાલ પાઘડીઃ દિલથી થતી વિચારસરણી - દિલથી વિચારીએ. કોઇપણ બાબત સાથે સંકળાયેલ લાગણીઓ, માન્યતાઓ,સારાંનરસાંનો વિવેક અને અંતર્જ્ઞાનને વિચારાધીન કરીએ.તર્ક કે વાજબીપણાંની જરૂર નથી.સાતત્યના વિચારોને પણ એકબાજૂ મુકી દઇએ. આપણા અંતરના અવાજને સાંભળીએ અને જોઇએ કે કેવું અનુભવાય છે.

કાળી પાઘડીઃ કાળી પાઘડી પહેરવાથી આપણને જેટલા નિરાશાવાદી થવું હોય તેની પૂરેપૂરી રજા મળી રહે છે. બને તેટલું સાવધાનીપૂર્વકનું તેમ જ તાર્કિક વિચારીએ. તાર્કિક નકારાત્મકતા, એટલે કે શામાટે કંઇ પણ નહીં થાય,વિષે વિચારીએ. શક્ય ભૂલો,સમસ્યાઓ, જોખમો કે અડચણો પર ધ્યાન કેન્દ્રીત કરીએ. "કોઇ પણ સૂચન હકીકતો, ઉપલબ્ધ અનુભવો, વપરાશમાં લેવાઇ રહેલ તંત્ર કે અનુસરાઇ રહેલ નીતિ સાથે કેમ નથી બંધ બેસતું" તે ખોળી કાઢીએ. બંધ ગલીઓ અને આંધળા પાટાઓ શોધી રાખીએ.

પીળી પાઘડીઃ સહુથી સારાં , સહુથી તાર્કિક સકારાત્મક પરિણામોમાટેની વિચારસરણી - કોઇ પણ ઉપાય શામાટે કારગત નીવડશે અને તેના શું ફાયદા હોઇ શકે તેનાં બધાં શક્ય કારણો વિચારીએ . બધી તક, ફાયદાઓને ભવિષ્યની લાંબી નજરથી જોઇએ. કંઇ પણ શા માટે કરવું જોઇએ અને તેમાં કોણ , શી રીતે મદદ કરી શકે તે વિષે વિચારીએ.

લીલી પાઘડીઃ સંપૂર્ણપણે સર્જનાત્મક વિચારસરણી - બધા જ વિચારો, અનુભૂતિઓ અને પરિકલ્પનાઓને વિચારાધીન કરીએ. શક્ય તેટાલા બધા વિકલ્પ પણ વિચારીએ. બૌધ્ધિક રીતે સક્રિય બનીએ. નવું ,વણખેડાયેલું, ભલેને સાવ ગાંડુંઘેલુ, અજાણ્યું લાગતું પણ,વિચારીએ. નિયમોને મરોડીએ. નવા વિચારો પેદા કરવા પર ધ્યાન કેન્દ્રીત કરીએ, નહીં કે તેમાં ફેરફારો કરવા કે તેનાં મૂલ્યાંકન પર.

વાદળી પાઘડીઃ વિચારસરણી બાબતે સંયમિત વિચાર એ ધ્યેય. - આ પાઘડી પહેરવાથી "વસ્તુ/વાત/ઘટનાની તરફ જોવાને બદલે તેની પાછળની વિચારસરણી / કારણો" જોવાનો અભિગમ કેળવીશું. સંસ્થા તરફ જોઇએ. ધ્યાન કેન્દ્રીત કરીએ. બેઠક સરળીકરણની જેમની જવાબદારી છે, તેઓ સામાન્યતઃ, નિષ્કર્ષ પર પહોંચવા માટે જરૂરી પ્રક્રિયાને સમગ્રતયા જોવામાટે કરીને આ 'વાદળી પાધડી' પહેરે છે.

ડૉ. દ બૉનોની રીત વાપરવાથી સર્વસામાન્ય ભાષા વાપરી શકાય છે, દા.ત., "આ બાબતે આપણે લીલી પાઘડી પહેરવી પડશે." જેને પરિણામે ક્રમશઃ વધતું કે ધરમૂળના ફેરફાર કરતું નવપરિવર્તન પણ જો કોઇ પ્રવૃત્તિનું ધ્યેય હોય તો પણ પ્રશ્ન-નિરાકરણમાટેનો સર્વગ્રાહી દૃષ્ટિકોણ અપનાવવાનું સરળ બની રહે છે.

ટોળામાંનું ઘેટું બની જવાનું ટાળો. પોતાના વિચારો સ્વતંત્રપણે કરો. શતરંજનું પ્યાદું નહીં, પણ ખેલાડી બનો. ~ રાલ્ફ શૅરૅલ્લ\Ralph Charell