ભવિષ્યનો ઈતિહાસ | (૧૯૯૪નાં) ભવિષ્ય તરફ પાછાં

 ડેન્ની હિલ્લીસ | ટીઈડી ૧૯૯૪ | ફેબ્રુઆરી ૧૯૯૪

મે ૨૦૨૧ના ગુણવત્તા બ્લૉગોત્સવના અંકમાં ડેન્ની હિલ્લીસનાં ટીઈડી.કોમ પરનાં વ્યક્તવ્ય, Back to the future (of 1994), નો ઉલ્લેખ 'ટેક્નોલોજિનાં પરિવર્તનો કેમ અને શા માટે ઝડપથી આવતાં જાય છે?'ની સંક્ષિપ્ત ચર્ચાના સંદર્ભમાં કરેલ.

આજે એ વ્યક્તવ્યનો વધારે વિગતે તત્ત્વાનુવાદ રજૂ કરેલ છે.

+          +          +

ટીઇડીના ભંડારમાંથી બહાર કાઢેલું ડેન્ની હિલ્લીસનુ વ્યક્તવ્ય, Back to the future (of 1994)[1], ટેક્નોલોજિનાં પરિવર્તનો કેમ અને શા માટે ઝડપથી આવતાં જાય છે તે વિષેની અચરજ પમાડે એવી વિચારધારાને ઉત્ક્રાંતિ સાથે સાંકળીને રજૂ કરે છે. રજૂઆતની રીત જરીપુરાણી લાગશે, પરંતુ તેમણે જે વિચાર રજૂ કર્યો છે તે તો સરાસર પ્રસ્તુત છે…

+          +          +

સામાન્યપણે હું નવી ટેક્નોલોજિઓ કેવી અદ્‍ભૂત છે તેમ સમજાવવાની ભૂમિકામાં જ હોઉં છુ. પરંતુ આજે મિત્રોની વચ્ચે છું એમ માનું છું, તેથી આપણે જેની સાથે સુસંગત રહેવું આટલું મુશ્કેલ પડે છે એવાં ટેક્નોલોજિ પરિવર્તનોના આ કલ્પનાતીત, ત્વરિત, કુદકાઓ વિશે હું શું માનું છું અને તે વિશે હું શું સમજું છું તે કહેવા માગું છું.

એન્જિનીયરીગ કે વિજ્ઞાનને લગતી ઘણી બાબતોમાં રેખીય આલેખને બદલે અર્ધ-લઘુ ગણકીય આલેખ વધારે વપરાશમાં જોવા મળે છે.

[આડવાત - કેટલીક પ્રાથમિક, સાંદર્ભિક, વાત

રેખીય આલેખમાં બન્ને ધરી પર રેખીય માપ - બે મુલ્યો નો તફાવત નિરપેક્ષ મૂલ્યના તફાવત તરીકે દર્શાવાય છે. આમ ૧ અને ૨ કે ૪ અને ૫નો તફાવત ૧ તરીકે જ દર્શાવાય. તેની સરખામણીમાં લઘુ ગણકીય માપમાં બે મૂલ્યો વચ્ચેનો તફાવત એ બે નિરપેક્ષ મૂલ્યોના ગુણોત્તર તરીકે જોવાય છે. આમ ૧ અને ૨નું લઘુ ગણકીય માપ ૪ અને ૮નું લઘુ ગણકીય માપ બરાબર થાય.[2] સામાન્ય રીતે લઘુ ગણકીય માપ ૧૦ના ઘાતાંકના ગુણોત્તરમાં આલેખાય છે. આમ અર્ધ લઘુ ગણકીય આલેખમાં ય-ધરી લઘુ ગણકીય મૂલ્ય અને ક્ષ- ધરી રેખીય માપની હોય છે. નીચે દર્શાવેલ આકૃતિમાં રેખીય [y = x (green)], ૧૦ના ઘાતાંકમાં  [y = 10x (red] અને લઘુગણકીય [y = log(x) (blue)]જોઇ શકાય છે.[3] આમ અર્ધ-લઘુ ગણકીય આલેખમાં દરેક પગથિયું કામગીરીનાં સ્તર પર પરિમાણ ક્રમ દર્શાવે છે.

આ મુદ્દો આમ જુઓ તો ગણિતનો તકનીકી મુદ્દો છે. એટલે આમ તો આટલી ચર્ચા પણ અહીં પ્રસ્તુત નથી. પરંતુ જો કોઈ તેની વિગતમાં ઉતરવા માગે તો આટલી પૂર્વભૂમિકા તે માટે પુરતી થઈ રહેવી જોઇએ.

આ બધી ગુંચવણમાં પડ્યા વગર આપણે તો લેખના મૂળ વૃતાંત પર પાછાં ફરીશું.]

અહીં જો સમય અને ટેક્નોલોજીનાં કોઈ એક પરિમાણનાં માપનો રેખીય આલેખ દોર્યો હોત તો આવો બહુ વિચિત્ર દેખાય, અને તેમ છતાં તેમાંથી કંઈ અર્થ તો માંડ જ નીકળે.

પરંતુ માઈક્ર્પ્રોસેસરની ટેક્નોલોજી  અને પરિવહન ટેક્નોલોજીનો અર્ધ લઘુ ગણકીય આલેખ દોરીએ અને ઉપરના આલેખમાં બતાવ્યું છે તેમ પરિવહન ટેક્નોલોજી અચાનક જ માઈક્રોપ્રોસેસરની ઝડપે જ વિકસવા લાગે તો એવું બને કે, પરમ દિવસે, ટેક્ષી કૅબમાં બેઠાની ત્રીસમી સેકંડે હું ટોક્યોમાં બેઠો હોઉં. પણ આવું વાસ્તવિક જગતમાં નથી બનતું. ટેક્નોલોજીના વિકાસના ઈતિહાસમાં સ્વ-ઉત્પ્રેરક વિકાસનો આ પ્રકારનો પહેલાં કોઈ દાખલો નથી જેમાં પરિમાણ ક્રમ દર વર્ષે કૂદકે ભુસકે વધતો જ જતો હોય.

આપણા મનમાં એ સવાલ થવો સ્વાભાવિક છે કે આ વધુને વધુ ઝડપી લઘુ ગણકીય આલેખો કાયમ આમ જ વધતા રહેશે ? આટલી બધી ઝડપ ખુબ જ લાંબા સમય સુધી તો ટકાવી રાખવી શક્ય નથી જણાતી. વાસ્તવમાં બેમાંથી કોઈ પણ એક પરિસ્થિતિ નીપજતી હોય છે. એક તો એ કે એક તબક્કે પરિવર્તનનો દર લગભગ સ્થિર થતો જઈ અને આલેખ હવે પરંપરાગત S-વક્રનું સ્વરૂપ ત્યાં સુધી લેતો જાય છે જ્યાં સુધી કંઈક સાવ ન નવું બને. કે બીજો વિક્લ્પ એ છે કે તે સાવ જ નીચે પટકાય. હું તો આશાવાદી છું એટલે હું તો એમ માનીશ કે આલેખ S-વક્રનાં સ્વરૂપમાં જ રહે. અને જો એમ જ થાય તો એનો અર્થ એ કે આપણે એક પ્રકારના એવા સંક્રાન્તિ તબક્કામાં છીએ, જેમાં વિશ્વ જે સ્થિતિમાં હતું તેનાથી કોઈ નવી સ્થિતિ તરફ, ઝડપથી, બદલી રહ્યું છે. હવે સવાલ એ ઊભો થાય છે કે આ નવું વિશ્વ શી રીતે બદલી રહ્યું છે, કેમકે જ્યારે આપણે સંક્રાન્તિ તબક્કાની વચ્ચે હોઈએ છીએ ત્યારે બધું જ ગૂંચવનારૂં જ જણાય છે.

આપણે જ્યારે બાળક હોઈએ છીએ ત્યારે આપણા મટે ભવિષ્ય પચીસેક વર્ષ આઘે હોય છે. યુવાન થયા પછી શું કરીશું એ વાત ચર્ચાતી રહેતી હોય છે. ૨૫ વર્ષની ઉમરે પોતાના વ્યવસાયમાં ખુંપવા લાગ્યા પછી પણ ભવિષ્યની તેની ક્ષિતિજ તો ૨૫ વર્ષની આસપાસની જ રહે છે. કોઈ બહુ વધારે દીર્ઘદ્રષ્ટા હોય તો તેની ક્ષિતિજ ૫૦ વર્ષની આસપાસની હોય ! આમ એક વ્યક્તિના જીવનકાળમં ભવિષ્ય એક એક વર્ષના હિસાબે કપાતું જાય છે. આવું બનવાનું કારણ એ છે કે હવે પછી કંઈક નવું બનશે એ અપેક્ષામાં ને અપેક્ષામાં જ આપણે આખો વખત સંક્રાન્તિ તબક્કામાં જ રહીએ છીએ. આપણે બધાં એટલું તો સમજીએ જ છીએ. આપણે એમ પણ જાણીએ છીએ કે ૨૫-૫૦ વર્ષનું વિચારવાનો બહુ અર્થ નથી કેમકે તે સમયે બધું જ કંઇક એટલું અલગ હશે કે અત્યારે જે કંઇ થઈ રહ્યું છે તેના આધારે જે અનાગત છે તેનું અનુમાન કરવું બિલકુલ વ્યર્થ છે.

આ સંક્રાન્તિ તબક્કામાં શું  થઈ રહ્યું છે તે મુળભૂરૂપે સમજવા માટે હું હવે ટેક્નોલોજિ સાથે લેવા દેવા ન હોય તેવી વાતની મદદ લેવા માગું છું. આપણે સમયકાળમાં લગભગ અરધો અબજ વર્ષ પાછાં જઈશું અને એટલાં અંતરે રહીને આ સંક્રાન્તિકાળના તબક્કામાં શું થઈ રહ્યું છે તેના પર દૃષ્ટિપાત કરીશું. આપણે પૃથ્વી પર જીવનની ઉત્ક્રાન્તિના સમયકાળનું રૂપક લઈશું.

જો આપણે અઢીએક અબજ વર્ષ પાછાં જઈએ તો દેખાશે કે પૃથ્વી એક ઉજ્જડ, વેરાન પથ્થરનું ઢીમચું દેખાય છે, જેની પર અનેક રસાયણો પથરાયેલાં છે.એ રસાયણો જે રીતે ગોઠવાયાં છે તેની ભાત જોવાથી એ બધું શી રીતે થશે તે કદાચ સમજાશે. આમ તો એ સમજાવવા માટે અનેક ગૃહીત સિધ્ધાંતો રજૂ કરાયા છે જે સમજાજવે છે કે બધી જ શરૂઆત રાઈબોન્યૂક્લીઅક એસિડ (Ribonucleic acid, RNA) શી રીતે થઈ હશે. એ બધી ભાંજગડમાં ન પડવું પડે એટલે હું તમને એક સીધી સાદી વાત કહીશ. ભાતભાતનાં રસાયણો ધરાવતાં તેલનાં ટીપાંઓ તરી રહ્યાં છે. અમુક ટીપાંઓમાં રસાયણોનો કંઈક એવો સંયોગ હતો કે એ ટીપાં બહારનાં રસાયણોને ભેળવીને તેલનાં નવાં ટીપાં બનવી લેતાં હતાં. આમને આમ તેલનાં અમુક ટીપાંઓનું વિભાજન થવા લાગ્યું. તેલનાં એ ટીપાંઓ એક અર્થમાં અતિપ્રાથમિક અવસ્થાના કોષ હતા.

આ  બધાં ટીપાં આજે આપણે જેને સજીવ કોષ કહીએ છીએ તેવાં નહોતાં, કેમકે એ દરેકમાં અલગ અલગ, આડીઅવળી, માત્રામાં રસાયણો હતાં. દરેક વખતે જ્યારે તેમનું વિભાજન થતું ત્યારે તેમાંનાં રસાયણોનું વિભાજન પણ અલગ અલગ પ્રમાણમાં થતું હતું. આમ દરેક નવું ટીપું બીજાં  કરતાં કંઈક અંશે અલગ જ હતું. વળી જે ટીપાં  અલગ હતાં તે આસપાસનાં અન્ય રસાયણોને વધારે સારી રીતે પોતામાં સમાવી શકતાં હતાં, વધારે વિકસી શકતાં હતાં, વધારે રસાયણો સમાવી શકતાં હતાં અને વધારે વિભાજિત પણ થતાં હતાં. આમ એ ટીપાંઓ વધારે સમય ટકી રહેવાનું વલણ ધરાવતાં જણાતાં હતાં તેમજ વધુ વ્યક્ત પણ થતાં હતાં.

આમ તો જીવનનું એ એક રાસાયણિક સ્વરૂપ જ હતું , પણ આ ટીપાંઓએ જ્યારે સારગ્રહણની કરામત શીખી લીધી ત્યારે બધું રસપ્રદ બનવા લાગ્યું. આપણી સમજની બાહર જ રહે તેવી કોઈક રીતે આ ટીપાંઓએ ડીએનએ તરીકે જાણીતાં રસાયણને બનાવવાની રીતની માહિતી નોંધી લીધી. બીજા શબ્દોમાં, આ બેપરવા રીતે કોઈક પ્રકારની ઉત્ક્રાન્તિની રીત ખોળી કાઢી, લખવાની કહી શકાય એવી કોઈ રીત જેના વડે એ પોતે શું છે તે તેઓ લખી શકે, જે લખાણની નકલ પણ બની શકે. આશ્ચર્યની વાત એ છે આજે અઢી અબજ વર્ષ પછી પણ લખવાની એ રીત એ જ બની રહી છે. હકીકત તો એ છે કે આપણાં જનીન માટે પણ એ જ સંજ્ઞા, લખવાની એ જ રીત છે. એટલું જ નહીં દરેક સજીવ પણ એ જ રીતના અક્ષરો, સંજ્ઞાઓ,થી જ લખાય છે.

એક બીજી મજાકની વાત. માત્ર મજાક પુરતું જ, મેં આ સંજ્ઞા એક ડીએનએ પર મારૂં બીઝનેસ કાર્ડ લખી અને પછી ૧૦ના ૨૨ ગણી વિસ્તારી કાઢી. પરિણામે,૧૦૦ માઈક્રોગ્રામ પાવડરમાં આખાં જગતને મળી રહે તેટલી મારાં બીઝનેસ કાર્ડની નકલો સંગ્રહાઈ ગઈ છે. જો હું કદાચ અહંવાદી હોત તો મેં તેને એક વાઈરસમાં નાખી એ વાઈરસ અહીં છૂટ્ટો મુકી દીધો હોત !

આમ ડીએનએની સંજ્ઞા લખી શકવું એ ક બહુ મહત્ત્વનું પગલું હતું, જેને કારણે આ કોષો અબજો વર્ષો સુધી ખુશખુશાલ રહ્યા. પરંતુ તેનાથી પણ એક સાવ અલગ ઘટના બની. હવે આ કોષો માહિતીની આપલે અને સંચાર કરવા લાગ્યા હતા.પરિણામે હવે, કોષોના સમુહ બનવા લાગ્યા. તમને જાણ હશે કે નહીં પણ, બૅક્ટેરીઆ ડીએનએની ખરેખર આપલે કરી શકે છે. એટલે કોઈ એક  જીવાણુનાશક શોધાય અને અમુક બેક્ટેરીઆ તેનાથી કેમ દૂર રહેવું તે ખોળી કાઢે, તો પછી એ માહિતી ડીએનએમાં લખીને બીજાં બેકટેરીઆઓ સુધી પહોંચી જાય.. આ આપલે અમુક સમુહમાં જ થતી. એટલે બેકટેરીઆના આખાને આખા સમુહો ક્યાં તો નવાં જીવાણુનાશક સામે ટકી જાય કે પછી ખપી જાય ! બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો જે સમુહ સફળ થાય તે સમુહોનાં નવાં નવાં સ્વરૂપો (mutants) બનતાં રહે, અને તે કારણે ઉત્ક્રાંતિની હરીફાઈમાં તે સમુહો વધારેને વધારે કૃપાપાત્ર બની રહેતા રહે. 

હવે એ તબક્કો આવ્યો જેમાં માત્ર કોષો નહીં પણ સમુહો એકબીજાની પાસે - એટલા બધા પાસે કે સાથે મળીને કામ કરી શકાય - આવ્યા. આ હતો ખરો સંક્રાન્તિ તબક્કો, જ્યારે બધા સમુહોએ મળીને ડીએનએની એક જ હાર પર આવશ્યક સંજ્ઞાની બધી જ બાબતો લખી નાખી. સજીવ જીવનની ઉત્ક્રાન્તિમાં તે પછીની રસપ્રદ વાત થવામાં બીજાં અબજ વર્ષ વીતી ગયાં.   એ તબક્કે હવે બહુ-કોષીય સમુહો અસ્તિત્વમાં આવ્યા. દરેક સમુહમાં હવે અનેક પ્રકારના કોષ હતા જે એક જીવતંત્ર તરીકે કામ કરતા હતા. હવે એવા અનેક કોષ હતા જે પોતા માટે જ કામ નહોતા કરી રહ્યા, જેમકે ચામડીના કોષનું હદયના કે સ્નાયુના કે મગજના કોશ વગેરે વિના કોઇ જ મહત્ત્વ નથી. ઉત્ક્રાન્તિ હવે જે સ્તરે થઈ રહી તે એક કોષના સ્તરે નહીં પણ અલગ અલગ સમુહોમાંથી બનેલ એક અલગ જ સમુહ, જેને આપણે જીવતંત્ર કહીએ છીએ,નાં  સ્તરે થઈ રહી હતી.

એક જીવતંત્રએ કોઈ ફળ ખાધું અને તેને તે ન ભાવ્યું કે તે બીમાર પડી ગયું, એટલે હવે એ ફળ તેણે નખાવું. રસપ્રદ વાત એ બની કે આ સમજણ તેને પોતાના જ જીવનકાળમાં જ પડવા લાગી. જ્યારે પહેલાં માહિતી અમુક ખાસ પ્રકારની સજ્ઞાના માળખામાં લખાતા અને એ માહિતી પર આવશ્યક પ્રક્રિયા કરી શકે તેવાં માળખાં વળી અલગથી તૈયાર કરવાં પડતાં. આ બધું શીખવામાં અને માહિતીની આપલે કરવામાં બીજાં હજારો લાખો વર્ષ વીતી જતાં. એ દરમ્યાન અનેક પેઢીઓ એ ફળ ખાઈને માંદી પડતી અને નાશ પણ પામી જતી. હવે જે માહિતી પ્રક્રિયા માળખું બન્યું હતું, જે એક પ્રકારનું ચેતાતંત્ર જ હતું, તેણે માહિતી પ્રક્રિયાની ઝડપ વધારીને ઉત્ક્રાન્તિની પણ ઝડપ એટલી હદે વધારી દીધી કે ઉત્ક્રાન્તિ ચક્રો હવે એક વ્યક્તિના જ જીવનકાળમાં શીખી શકાય એટલા જ સમયક્રમમાં થવા લાગ્યાં.

આ આખા ઘટનાક્રમમાં જે બહુ જ મહત્ત્વની બાબત બની તે એ કે જીવતંત્ર માહિતીની આપલે કરવાના અનોખા પ્રયોગો કરવાન નુસ્ખા શીખી ગયું. માહિતીની આપલેનો કદાચ સૌથી વધારે વ્યવહારદક્ષ દાખલો કહી શકાય માનવજાતિએ વીકસાવેલ ભાષાકૌશલ્ય. વ્યક્તિના મગજમાં ગમે તેટલી જટિલ, કે ગુંચવાડાભરી વિચારધારા ઘુમરાઈ રહી હોય, હું જે ઉંકાટા કરૂં તે તમારાં મગજ સુધી પહોચે અને તમે એનો કંઈક અર્થ કાઢો. તે મને કોઇને કોઈ રીતે સમજાવો, હું ફરીથી તમને સમજાવવાની કોશીશ કરૂં કે હું શું કહેવા માગું છું. આ બધી ભાંજગડમાં પડ્યા વગર જ આપણે ભાષાનો પ્રયોગ કરીને પ્રમાણમાં ઘણી સહેલાઈથી એકબીજાંને આપણા વિચારો સમજાવી શકીએ છીએ. આમ થવાનું એક સીધું પરિણામ  એ આવ્યું કે હવે આપણે વાસ્તવમાં, કોઈ એક ચોક્કસ વિચારના સંદર્ભ પુરતું , એક જ જીવતંત્ર બની ગયાં.

આમ, વાસ્તવમાં, માનવજાતે પણ સાર કાઢવાનું શીખી લીધું છે. આપણે પણ એ જ કક્ષાઓમાંથી પસાર થઈ રહ્યાં છીએ જે બહુકોષી જીવતંત્રોએ માહિતીનાં પુનરુક્તિ માટે કરીને નોંધવું, રજૂઆત કરવી અને તેના પર પ્રક્રિયા કરવી માટે કરીને સાર ગ્રહણ કરવામાં કરી હતી. ઉદાહરણ તરીકે ભાષાની શોધ તો એ દિશામાં એક બહુ જ નાનું કદમ હતું. તે પછી તો ટેલીફોન્સ, સીડી/ડીવીડી-બ્લ્યુ રે ડિસ્ક, ઈન્ટરનેટ ,મોબાઈલ ફોન અને તેમની ઇન્ટરનેટ સાથેની સરળ અને સસ્તી જોડાણ વ્યવસ્થાઓ, કોમ્પ્યુટર્સ વગેરે તો માણસે આપણા સમાજમાં માહિતીની વ્યવસ્થા કરવા માટે વિકસાવેલ ખાસ વ્યવસ્થાઓ છે. હવે એકબીજાને બહુ જ મોટા પાયે, ખુબ ઝડપથી, ખુબ જ સલામતપણે સાંકળી શકાય છે. આ દિશામાં નવી નવી પધ્ધતિઓથી હજુ પણ વધારે ઝડપથી વિકસી જ રહી છે. એમ કહી શકાય કે હવે તો ઉત્ક્રાન્તિ માઈક્રોસેકન્ડ્સમાં થઈ શકે છે.

આમ આપણે ફરી એક વાર કાળક્રમને ઝડપી બનાવી દીધેલ છે. આપણે જે ઉદાહરણ લીધું તેનાં પહેલાં પગલાંને નક્કર સ્વરૂપ લેતાં અબજો વર્ષ લાગ્યાં. ભાષા જેવાં બીજાં પગલાં લાખો વર્ષોમાં લેવાયાં. તે પછી ઈલેક્ટ્રોનિક્સ વગેરે પગલાં તો થોડા દસકાઓમાં જ લેવાવા લાગ્યાં.  આખી પ્રક્રિયા હવે પોતાને જ વેગવાન, સ્વયંઉત્પ્રેરક (autocatalytic), બનાવી રહી છે.પરિણામે પરિવર્તનો જ પછીનાં પરિવર્તનોને વધારે ને વધારે ઝડપી બનાવે છે. જેમ જેમ તેમાં બદલાવ આવતો જાય તેમ તેમ બદલાવ ઝડપી બનતો જાય. આપણે જે વિસ્ફોટ વક્ર જોઈ રહ્યાં છીએ તે આવું જ કંઈક છે.

હવે જુવો કે હું કમ્પ્યુટર્સ ડિઝાઈન કરૂં છું. મારે જે અતિ સંકુલ બાબતોને લઈને કમ્પ્યુટર ડિઝાઈન કરવાં છે તે કમ્પ્યુટર્સમાં થયેલ નવી નક્કોર પ્રગતિઓ થઈ છે તેની  મદદ વગર અશક્ય પણ છે. પણ મને કમ્પ્યુટરની સર્કિટમાં આવેલ લાખો કરોડો ટ્રાંસીસ્ટરના છેડા ક્યાં અને કેમ જોડાય છે તેની તો ખબર નથી. એટલે, હું કે થિન્કિંગ મશિન્સ ના બીજા ડિઝાઇનર્સ અમુક કક્ષા સુધીની વિગતમાં જઈને બાકીનું અમૂર્ત વિચારોનાં રૂપમં નિરૂપણ કરી લઈએ છીએ, અને પછી એ બધું મશીનને સોંપી દઈએ છીએ. અમે જે કોઈ સ્તરે અટક્યા હતા ત્યાંથી મશીન, અમારા કરતાં અનેક ગણી ઝડપે, આગળ વધે છે. કોઈક કોઈક વાર તે એવી એવી રીતો અજમાવે છે જે અમને પણ સમજણ નથી પડતી.

તેમાંની એક રીત, જે હું પણ છેલ્લા થોડા સમયથી વાપરૂં છું તે તો ઉત્ક્રાન્તિ જ છે. મશીનમાં અમે માઈક્રોસેકન્ડસમાં થતી ઉત્ક્રાન્તિની પ્રક્રિયા ભરી દઈએ છીએ. જેમકે, બહુ જ અંતિમ પ્રકારનો દાખલો લઈએ તો, કમ્પ્યુટરને પહેલેથી, કોઇ જ જાતની યોજના વિના, કહેવામાં આવે કે, 'કમ્પ્યુટર, લાખો સંખ્યામાં કોઈ જ જાતના ક્રમ વગરની શ્રેણીઓની સુચનાઓ તૈયાર કરી શકશો? પછી, એ બધી જ સુચનાઓને ચલાવીને મને જે જોઇએ છે તેની સૌથી નજદીકની સુચના ખોળી કાઢી આપશો?' આમ મને જે જોઈએ છે તેને મેં આડકતરી તો નિશ્ચિત કરી જ નાખ્યું. એક નમુનાના દાખલા તરીકે જોઈએ તો મારે આંકડાઓને વીણી કાઢવા છે. એટલે કમ્પ્યુટરને હું કહું કે મારે જે રીતે આંકડા વીણવા છે તેના માટે સૌથી નજદીક આવે એવા પ્રોગ્રામો ખોળી કાઢો.

આવા એક એક પ્રોગ્રામ એ કમ્પ્યુટરો અમુક મિલિસેકંડ્સમાં કરી કાઢી શકે છે. પરિણામે હું મિનિટોમાં અને જો બહુ જ મુશ્કેલ દાખલો હોય તો કદાચ થોડા કલાકોમાં, આ કામ થઈ શકે છે જેનાં માટે ઉત્ક્રાન્તિનાં લાખો વર્ષો વીતી ગયાં હોત.

પરંતુ, આપણે સારી પેઠે જાણીએ છીએ કે એન્જિનિયરિંગ પ્રક્ર્યાઓ જટિલ હોય તો બરાબર કામ નથી કરતી. એટલે આપણે કમ્પ્યુટરને કામે વળગાડીએ છીએ. એ જ કમ્પ્યુટર્સને હજુ વધારે ઝડપી બનાવવા માટે પણ એવા જ પ્રોગ્રામો વાપરીએ છીએ.આમ એકની પાછળ બીજાને કામે લગાડીને આપણે પ્રક્રિયાઓને ઉત્પ્રેરક બનાવી વધુને ઝડપ વધુ ઝડપનું સર્જન કરી રહ્યાં છીએ. આપણે ઝડપી પરિવર્તનના સમયમં પ્રવેશી ચુક્યાં છીએ.

આ તબક્કે આપણે પણ લગભગ એ જ દશામાં છીએ જે દશામાં એકકોષીય જીવો બહુકોષીય જીવોમાં પરિવર્તીત થઈ રહ્યા હતા. એ અમીબાની જેમ આપણને પણ સમજણ નથી પડી રહી કે આપણે શું સર્જન કરી રહ્યાં છીએ. આપણો આ સંક્રાન્તિકાળનો તબક્કો છે. એનો એક સ્પષ્ટ અર્થ એ કે આપણા પછી પણ કંઈક આવી રહ્યું છે. આપણે જ ઉત્ક્રાન્તિની 'એન્ડ પ્રોડક્ટ' છીએ એવું માનવું બહુ ઘમંડી ગણી શકાય. આખરમાં યાદ રાખવાનો મુદ્દો એ છે કે કોઈ પણ પ્રકારનાં પરિવર્તનમાં આપણે સાંકળની એક ક્ડી માત્ર છીએ. આપણા પહેલાં પણ કડીઓ છે અને હતી, અને આપણા પછી પણ કડીઓ  છે અને રહેશે. પહેલાંની કડી આપણા જેવી નહોતી અને પછીની કડી પણ આપણા જેવી નહીં હોય.

 

ટીઈડી.કૉમ, પરનાં ડેન્ની હિલ્લીસનાં અસલ અંગ્રેજી વ્યક્તવ્ય Back to the future (of 1994)નો તત્ત્વાનુવાદ

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૧૬ જૂન, ૨૦૨૧

---

[1] 

[2] Linear vs. logarithmic scales.

[3] https://commons.wikimedia.org/wiki/File:LogLinScale.svg#/media/File:LogLinScale.svg

૧૦૦ શબ્દોની વાત : એકાગ્રતાને પોષો

  તન્મય વોરા

મને યાદ છે નિકોલસ બેટ્સ દ્વારા મોકલાયેલાં પ્રેરણાદાયક કાર્ડ્સમાંનું એક કાર્ડ, જેના પર લખ્યું હતું -

“દરેક 'હા'માં એક 'ના'નો અંશ હોય છે.’ (કામમાં બહુ જ વ્યસ્ત રહેવુઊ એટલે કુટુંબ માટે સમયની 'ના'.)

“દરેક 'ના'માં પણ 'હા' ભળેલી જ હોય છે.' (નિયમિત કસરતને ‘ના’ એટલે કથળતી તંદુરસ્તીને 'હા').

 જ્યારે સહેલાઈથી ‘ના’ કહી શકાય હોય ત્યારે પણ બધાંને 'હા' કહેવાથી આપણે આપણી મહત્ત્વની બાબતો પર ધ્યાન આપી શકવાને 'ના' કહીએ છીએ.

એકાગ્ર થઈને ધ્યાન નહીં આપીએ તો સ્પષ્ટતાથી વિચારી કેમ શકશું, અને તો આયોજન, અમલ, સમીક્ષા અને એક્સુત્રતા પણ ક્યાંથી આવશે?

વિક્ષેપોને 'ના', એકાગ્ર ધ્યાનને 'હા' એટલે સર્જનાત્મકતા માટે મોકળાશને 'હા'

• તન્મય વોરાના, QAspire.comપરના લેખ  ”In 100 Words: Feed Your Focus"નો અનુવાદ
• અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

તાંત્રિક ભુંડણી દેવી - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

આપણે ભલી ભાંતિ જાણીએ છીએ કે વિષ્ણુએ જંગલી સુવરનો અવતાર લઈ, સમુદ્રનાં પાણીમાં ડુબકી મારી દૈત્યનો નાશ કરીને, પૃથ્વી-દેવીને પોતાનાં લાંબા નાક પર ચડાવીને, ફરીથી પાણીની બહાર લાવીને મુકી દીધી હતી. તેમનો આ અવતાર વરાહ અવતાર તરીકે જાણીતો છે. વિષ્ણુનાં ઘણાં મંદિરોમાં આ વરાહની મૂર્તિઓ કે ચિત્રો જોવા મળે છે. જોકે વરાહને જ સમર્પિત મંદિરો, આંધ્ર પદેશ સિવાય, બહુ જૂજ છે. પરંતુ, માદા ડુક્કર, ભુંડણી, દેવી - વારાહી - વિશે કોઈએ ખાસ સાંભળ્યું હોય તેવી શક્યતાઓ બહુ ઓછી છે.

વારાહી દેવીનું વર્ણન ભુડણી જેવું મોં, લોલક જેવાં વક્ષસ્થળ, ગાગર જેવું પેટ અને  ત્રિશૂળ, ફાંસો, ગદા, ચક્ર જેવાં જુદાં જુદાં અસ્ત્રશસ્ત્રથી સજ્જ, અને ક્યારેક હાથમાં બાળકને પણ પકડેલ, બે થી છ હાથ ધરાવતાં દેવી તરીકે કરાય છે. તેમનું વાહન ભેંસ છે. વારાહીની ભક્તિ મોટા ભાગે મોડી રાતે કરવામાં આવે છે. તેમને ભોગમાં માછલી કે પશુનું લોહી ચડાવાય છે. તેમનો કોઈ પુરુષ સાથી નથી. તેથી તેઓ તાંત્રિકોનાં દેવી તરીકે ઓળખાય છે. તેઓ પ્રજનનક્ષમતાનાં દેવી ગણાય છે (એટલે હાથમાં બાળક જોવા મળે છે) તેમ જ મૃત્યુનાં પણ દેવી મનાય છે (એટલે તેમનું વાહન ભેંસ છે). તેમનાં મંદિરો બહુ જ જૂજ છે. જે થોડાંક જાણીતાં છે તે ઉડીશા, વારાણસી, ચેન્નાઈ અને નેપાળમાં છે. ઊડીશાનાં ચૌરાસીમાં આવેલાં તેમનાં મંદિરમાં ચડાવા (નૈવેદ્ય) તાંત્રિક શાક્ત દેવીઓ સાથે ગાઢપણે સંકળાયેલાં વૈશ્નવ તીર્થ સ્થળ પુરીનાં જગન્નાથ મંદિરમાંથી આવે છે.

'સપ્ત-માતૃકા' સમુહનાં, માહેશ્વરી, બ્રાહ્મી, કૌમારી, વૈષ્ણવી, વારાહી, નારસિંહી અને ઐંદ્રી, એમ સાત દેવીઓમાંના એક દેવી તરીકે વારાહી વધારે જાણીતાં છે. આ સ્વરૂપમાં આ દેવીઓ તેમના પુરુષ સાથી દેવની એવી શક્તિઓ મનાય છે, જે રજ્તબીજ દૈત્ય સામેનાં મા દુર્ગાનં યુદ્ધમાં તેમનો સાથ આપે છે. વારાહી સહિતનાં આ દેવીઓ દૈત્યોનાં લોહી પીએ છે, જેથી તે દૈત્યો પુનઃજીવીત ન થઈ શકે. સામાન્યપણે સાત (અમુક ગ્રંથોમાં આઠ) માતૃકાઓમાં વારાહી પાંચમા સ્થાને છે. સપ્ત-માતૃકાઓને બારાખડીના સ્વર ને વ્યંજનોની સાત હરોળ સાથે પણ સાંકળવામાં આવે છે. આમ વારાહી પાંચમા સ્થાને હોવાથી પ,ફ,બ,ભ,મની હરોળ સાથે સંકળાય છે.

આડવાત - ઈલા આરબ મહેતાએ મહાભારતની આ સાત માતાઓનાં જીવન પર આધારિત એક સંવેદનાત્મક નવલકથા, 'સપ્ત માતૃકા' લખેલ છે.

ભુંડ આમતો બુદ્ધિશાળી, પ્રજનનક્ષમ અને સ્વતત્ર જીવન શૈલી માટે જાણીતાં છે. ભારતમાં મુસ્લિમો કે ઊંચી વર્ણના માંસાહારી હિંદુઓ પણ ડુક્કરનું માંસ નથી ખાતાં. પરંપરાગત રીતે ભૂંડને આપણે ગંદકી સાથે સાંકળીએ છીએ અને તેથી તેમને 'અસ્પૃશ્ય' પણ ગણીએ છીએ. આમ તેમનો સંબંધ એક સમયે ગામની બહાર જેમને વસવું પડતું એવી 'અસ્પૃશ્ય' કોમો સાથે પણ ગણવામાં આવે છે. આ વિષયને લઈને ૨૦૧૩માં નાગરાજ મંજુળે એ એક બહુ જ જાણીતી મરાઠી ફિલ્મ 'ફંડ્રી' બનાવી છે જેમાં ગામ બહાર વસતો નીચલી કોમનો એક કિશોર ગામની અંદર વસતી એક ઊંચી કોમની છોકરી સાથે પ્રેમમાં પડે છે.[1] આમ વારાહીની ભક્તિ કરવામાં સત્તાની અવજ્ઞા અને તેને ઉથલાવવી પાડવાનો અંશ પણ જોવા મળે છે.

વૈશ્નવ ગ્રંથોમાં વારાહીને વારાહનાં શક્તિ માનાવામાં આવ્યાં છે તો શાક્ત ગ્રંથોમાં તેમને વારાહનાં મા માનવામાં આવ્યાં છે. વારાહનો સંબંધ તો હંમેશાં લજ્જાળુ પૃથ્વી-દેવી સાથે ગણાયો છે, જ્યારે વારાહી તો તો ઉગ્રપણે સ્વતંત્ર સ્વભાવનાં મનાય છે. વારાહની પુજા દુધ અને ફળોથી કરવામાં આવે છે જ્યારે વારાહીની પુજા લોહી, માંસ અને ક્યારેક તો મદિરા સાથે પણ કરવામાં આવે છે. વારાહ વિષ્ણુના અવતારોમાંના એક છે અને તેમની પુજા દિવસ દરમ્યાન કરવામાં આવે છે જ્યારે વારાહી અને અન્ય માતૃકાઓની પુજા મોટા ભાગે રાત્રિના સમયે જ કરવામાં આવે છે. આમ વારાહ જેવું બળ અને વારાહી જેવું પ્રતિ-બળ એવું ખળભળાટભર્યું વમળ પેદા કરે છે જેના થકી, અનેક ઐતિહાસિક પડકારો છતાં પણ,  હિંદુ ધર્મ ટકી શક્યો છે અને વિકસી શક્યો છે.

આપણે એવા સમયમાં રહીએ છીએ જેમાં હિંદુ ધર્મને બ્રહ્મચર્યનાં ગુણગાન ગાનાર, માંસાહાર અને મદ્યપાનને  ખરાબ ગણનાર, નારી સ્વાતંત્ર્યનો ડર રાખનાર  ધાર્મિક રૂઢિચુસ્તતાવાદી માનસવાળો ગણવાનું ચલણ વધતું જાય છે. આ સમયે વારાહી જેવાં દેવીને યાદ કરવાં જોઇએ, જે રૂઢિચુસ્ત વેદાંતની સામે તાંત્રિક પડકાર સ્વરૂપે ઊભર્યાં અને સુનિશ્ચિત કર્યું કે માનસ જાતનો કામવાસના, હિંસા, જીવન કે મૃત્યુ વિશેનો દૃષ્ટિકોણ માત્ર ભાવનાપ્રધાન હોવાને બદલે વધારે વાસ્તવિક પણ હોય છે.

• મિડ ડે માં ૭ જૂન, ૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ.
• દેવદત્ત.કૉમ, પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, The tantrik sow-Goddess નો અનુવાદ : ભારતીય પુરાણશાસ્ત્રવિદ્યા

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૯ જૂન, ૨૦૨૧

---

[1]