સીધું અને સરળ રાખીએ - જિમ ચેંપ્સી

પીટર ડ્રકરની એક બહુ જ નોંધપાત્ર ખૂબી એ હતી કે તે મૅનેજમૅન્ટ સિધ્ધાંતોને ગજબ સરળતાથી, સ્પષ્ટ પણે, સમજાવી શકતા. તેમનાં એક વ્યાખ્યાનમાં તેમણે "વ્યૂહરચના"ની વ્યાખ્યા આ મુજબ કરી હતી :

(૧) તમારી કંપની આજે ક્યાં છે તે સમજવું;

(૨) તમારે ક્યાં પહોંચવું છે?, અને

(૩) ત્યં શી રીતે પહોંચી શકાય.

વ્યૂહરચના વિષે તો કેટલાંય પુસ્તકો લખાયાં છે. મોટા ભાગે એ પુસ્તકો ડ્રકરે જણાવેલ ત્રણ પગલાંની જ વિગતે ચર્ચા કરતાં હોય છે. બહુધા, આ પુસ્તકો વાંચવામાં એટલાં સહેલાં નથી હોતાં, અને ડ્રકરની સરળ સુરુચિપૂર્ણતા તેમાં પકડાઈ નથી હોતી. ડ્રકરની વ્યૂહરચનાની વિભાવના અમલ કરી શકાય તેવી છે, અને તે સમજવા માટે મૅનેજમૅન્ટનાં ભણતર ભણવાની જરૂર નથી પડતી. પીટર ડ્રકરનાં પુસ્તકોમાં પણ જટિલ આલેખો કે અઘરા શબ્દપ્રયોગો જોવા નહીં મળે. તેમના વિચારો અને વિભાવનાઓને તેઓ સરળતાથી સમજી શકાય તેવી ભાષામાં રજૂ કરતા.

સીધી અને સરળ રજૂઆતનો હેતુ સિધ્ધ કરવા માટેના કેટલાક 'નિયમો' આ મુજબ કહી શકાય :

આપણી વાત આપણને જ ખબર હોવી જોઈએ

આ પાઠ મને રોસ પેરૉટ, સિનિયર, પાસેથી શીખવા મળેલ. ત્યારે હું પેરૉટ સિસ્ટમ્સમાં કન્સલટીંગ વ્યવાહારો સંભાળતો  હતો. પેરૉટ વીજાણુ માહિતીસામગ્રી તંત્રવ્યવસ્થા (EDS/ઈડીએસ)ના સ્થાપક છે અને બે વાર પ્રમુખપદન ઉમેદવાર રહી ચૂક્યા છે. એ સમયે અમારી કંપનીના તેઓ અધ્યક્ષ અને મુખ્ય સંચાલક હતા.

કોઈ જ્યારે રોસ પાસે પ્રસ્તાવનું પ્રેઝન્ટેશન લઈને આવે તો તે એને જોવાની કે સાંભળવાની ના કહી દેતા. તેઓ કહેતા કે એ પ્રેઝન્ટેશન બંધ કરો અને તમે જે કહેવા આવ્યા છો તે મને પાંચ મિનિટમાં સમજાવો.

સ્વાભાવિક છે આમ કરવા માટે પ્રસ્તાવ લાવનારને પોતે શું રજૂઆત કરવા માગે છે, પોતાને ખરેખર શું જોઈએ છે અને શામાટે આ પ્રસ્તાવ મુકવા માગે છે તે ખબર હોવી જોઇએ તેમ જ આ બાબતો વિષે એકદમ સ્પષ્ટ ચિત્ર તેમની પાસે હોવું જોઇએ  અને તે પણ એકદમ ટુંકાણમાં. રોસ પેરૉટ ક્યાંય પણ કચાશ જરા પણ ચલાવતા નહીં, એટલે કંપનીના દરેકે દરેક સંચાલકે પોતાના પ્રસ્તાવની મંજૂરી મેળવા માટે કે કંઈ વિનંતિ કરવા માટે સ્પષ્ટતા અને ધ્યાનાકર્ષકતાની વાતે જબરદસ્ત શિસ્ત પાળવી પડતી. જો તમે તમારાં કર્મચારીઓને ઓળખતાં ન હો તો આમ કરવું શક્ય નથી.

કારણ વગરના અઘરા શબ્દપ્રયોગો કે કૂટ શબ્દોને ભૂલી જાઓ

મેં જ્યારે પુસ્તકો લખવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે મને લાગતું કે મારાં સંપાદક મારા વિચારોને 'મોળા પાડી' દે છે. મારી દલીલોને તે હંમેશાં ટુંકાવી નાખતાં અને શબ્દો પણ હું જે મારા વપરાશમાં ક્યારેય ન વાપરતો એવી રોજબરોજની બોલચાલના જ શબ્દો તે વાપરે. કન્સલટન્ટ તરીકે કોઈ પણ ભલામણ રજૂ કરતી વખતે હું તો વિગતવાર દલીલો સાથેનાં લાંબાં પ્રેઝન્ટેશન કરવા ટેવાયેલો હતો. મને લાગતું એમ કરવું એ સ્માર્ટ દેખાવા માટે આવશ્યક છે. કન્સલ્ટીંગ વ્યવસાયમાં બહુ વપરાતા (તથાકથિત) લાક્ષણીક અઘરા શબ્દપ્રયોગો મારી રજૂઆતમાં છાંટતો રહેતો. મને લાગતું કે મારાં ક્લાયન્ટ પર તો જ છાપ પડશે અને તો જ તેઓ મારી ભલામણ સમજશે. જોકે કોઈ કોઈ વાર તો મને જ મારી ભાષાથી કંટાળો પણ આવતો.

સમય જતાં મને સમજાયું કે મારાં સંપાદક સાચાં હતાં. હું કંઈ પણ સમજાવવા માટે બહુ વધારે શબ્દો વાપરતો હતો. મારે જો વ્યાપક શ્રોતા વર્ગને આકર્ષવો હોય તો, મારે ઘણા ટૂંકાણથી, સીધી વાત કરવી જોઈએ. મારે એવા શબ્દો વાપરવા જોઈએ જે વ્યાપક શ્રોતા વર્ગને સમજાઈ શકે.મને એ પણ સમજાયું હતું કે વચ્ચે વચ્ચે, જરૂર લાગ્યે, સંદર્ભ વગર પણ, ધારદાર શબ્દો વાપરવાથી શ્રોતા વર્ગનું ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી રાખવામાં મદદ મળે છે.

આખારે કોઈ પણ વાતને સમજાવવા માટે ત્રણથી વધારે દલીલોની મદદ ન લેવી એવો મેં નિયમ કરી નાખ્યો. શ્રોતાઓને તેનાથી વધારે પચે નહીં. આમ પણ ત્રણ આંગળી જ ઊભી કરી રાખવાનું જ ફાવે છે ને !

તમારા વિચારોની ખરી માલીકી ધરાવો

જ્યારે મારાં પહેલાં પુસ્તક 'રીએન્જિનીયરીંગ ધ કોર્પોરેશન'ની પ્રસિધ્ધિ માટે બધાંને મળવા  જતો ત્યારે ર્ક પત્રકારે મને પૂછ્યું હતું કે રીએન્જિન્યરીંગના મારા વિચારને,  હું  કેમ  કરીને "લોકપ્રિય" કરવા ધારું છું, ત્યારે મને ખ્યાલ આવ્યો કે મારા વિચાર લોકોને પસંદ પડે એ દિશામાં તો મેં વિચાર્યું જ નહોતું. હું તો કન્સલટન્ટ અને વ્યાપાર વિષયોનો લેખક હતો ! મારે ને 'લોકો'ને વળી શી લેવાદેવા ?

પણ મને બહુ તરત જ સમજાઈ ગયું કે 'રીએન્જિનીયરીંગ" દ્વારા હું શું કહેવા માગું છું તે કંપનીઓનાં હજારો લોકોએ સમજવું જરૂરી છે. એ કર્મચારી છટણીની વાત નથી, પણ એ સમજવા માટે પુસ્તકમાં જે વ્યાખ્યા આપી છે તે તો બહુ લાંબી અને અઘરી પડે એમ હતી. "કંપનીની વર્તમાન કામગીરીનાં, ખર્ચ, ગુણવત્તા, સેવાઓ કે ઝડપ જેવાં અતિમહત્વના માપમાં નાટ્યાાત્મક સુધારણા સિધ્ધ કરવા કંપનીની પ્રક્રિયાઓમાં  મૂળભૂત પુનઃવિચાર અને ધરમૂળથી પુનઃઆલેખન ." છે ને ભારીખમ શબ્દોવાળી ભાષા ?

વિધિસરની વ્યાખ્યા હતી તો બહુ ચોક્કસ, પણ લોકોને 'સમજવા'માં ભારે પડી તેવી હતી. એટલે મેં હવે કહેવાનું ચાલુ કર્યું કે 'રીએન્જિનીયરીંગ એટલે કામના પ્રકારમાં પાયાથી ફેરફાર કરવો.' લોકોને એ સમજાઈ જતું. સાથે સાથે એ પણ સમજાતું કે તેનો સંબંધ તેમનાં જીવનમાં ફરક પાડવા સાથે છે- અને એ ફરક સારા માટે જ હશે એવી આશા પણ રખાય.

અહીં યાદ એ રાખવાનું છે કે જ્યારે આપણો કોઈ વિચાર પહેલી જ વાર રજૂ કરતાં હોઈએ ત્યારે લોકોને એ થોડો અમૂર્ત, અટપટો લાગશે, એટલે આપણે જે સમજાવવા માગીએ છીએ તેની તેમના પર શું અસર પડશે તે જલદી તેમને ન પણ સમજાય. આપણે આપણા શ્રોતાની દૃષ્ટિથી વિચારવાનું છે અને આપણી વાત વાસ્તવિક કેમ છે તે તેમને સમજાવવાનું છે.

• Management Matters Network પરના, જિમ ચેંપ્સીના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Keeping it Simpleનો અનુવાદ
• અનુવાદક: અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

૧૦૦ શબ્દોની વાત : ઉડતાં શીખવું, (અને શીખવાડવું)

તન્મય વોરા

ગરૂડને ઉડતું શીખતાં નીહાળીએ.

બચ્ચાંની પાંખો પૂરેપૂરી વિકસતાં જ મા નહોરમાં ખોરાકનો ટુકડો ભરાવીને માળાની ઉપર ચક્કર લગાવવાનું શરૂ કરી દે છે. બચ્ચાંની ઉત્સુકતા જગાવીને મા તેને શીખવાડે છે કે પાંખો ઉડવા માટે છે. બચ્ચાંના ઉડાનના પાઠની પ્રેરણા ખોરાકનો એ ટુકડો છે.

જો તેમાં કારી ન ફાવે તો, મા બચ્ચાંને માળામાંથી સીધું જ બહાર ફેંકી દે. ફંગોળાયેલાં બચ્ચાંની નીચે મા તરાપ મારીને પહોંચી જાય અને તેને પોતાની પાંખ પર ઝીલી લે. જ્યાં સુધી બચ્ચું પોતાની પાંખ પસારીને ઉડવાનું શરૂ ન કરે ત્યાં સુધી વારંવાર ફેંકી દેતી અને ઝીલતી રહે છે. આમ બચ્ચાંને સ્વબળે ઉડતાં શીખવામાં, મા ટેકો કરતી રહે છે.

---

• અસલ અંગ્રેજી લેખ - In 100 Words: Learning (and Teaching) to Fly – નો ભાવાનુવાદ
• અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

તીવ્ર અણગમાના સમયે પ્રેમ - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

તમારા ધ્યાન પર આવ્યું છે કે જો તમે હિંદુત્વ વિષે કંઈક બોલશો તો કેટલાંક લોકો તમારી પર તૂટી પડે છે.? હિંદુત્વ વિષે થોડુંક ઘસાતું બોલશો તો વળી બીજાં કેટલાંક લોકો તમને કોસવા લાગી પડે છે ? હિંદુત્વને બદલે અહીં તમે ઈસ્લામ, ખ્રિસ્તી ધર્મ,નિરીશ્વરવાદ, મૂડીવાદ, સમાજવાદ, નહેરૂવાદ, ગાંધીવાદ, મોદી મૉડેલ, અમેરિકા, વનસ્પત્યાહારવાદ, માંસાહારવાદ, સંસ્કૃત, એકલિંગતા, ચુંબન જેવો કોઈ પણ શબ્દ મૂકશો, તો પણ પરિણામ એ જ આવશે. ટીવી ચેનલો, છાપાંનાં મથાળાંઓ, ઈન્ટરનેટ, ચા -પાનની લારીઓ - જ્યાં નજર કરશો ત્યાં બધે જ તરાપમાર પ્રવૃત્તિઓ જ દેખાશે. ગુસ્સો આજે લોકચાહના પામે છે, હિસાની પ્રશંસાનાં ગાણામ ગવાય છે અને બહિષ્કાર સંસ્થાગત બનતો જાય છે.

આ બધું શું થઈ રહ્યું છે?

અસહિષ્ણુતા કાળજાંને ઠંડું કેમ કરે છે? ભારત સહિષ્ણુતાથી કંટાળી ગયું છે? એ વસતીમાં વધતી જતી યુવાનોની સંખ્યાની નિશાની છે?  ડિજિટલ ક્રાંતિ બીજાંની વાસ્તવિકતાની સામે આપણને રક્ષતી દિવાલ હતી ત્યાં સુધી જ આપણે સહિષ્ણુ હતાં? કે પછી હરિફાઈની પશ્ચિમની સદાય આક્રમક ઘેલછાની નકલ કરીએ છીએ ? કે પછી સદીઓથી એકબીજાં સાથે અનુરૂપ બની રહેવું, અમાનવીય ભીડાભીડમાં બીજાંને થોડી જગ્યા કરી આપવી જેવી બાબતોની હવે શરમ આવે છે?

આ આખી સમસ્યાનાં મૂળમાં છે ઓળખ : ભારતીય (હિંદુ) હોવું એટલે શું? આઝાદી મળ્યા પછી આપણે ભારતીયતા (હિદુત્વ)નો અર્થ ધર્મનો ત્યાગ કરીને બિનસાંપ્રદાયિક થવું એમ કર્યો. પછી એનો અર્થ ધર્મોમાં ભેદ પાડીને કર્યો,  જેમાં લઘુમતીનું તુષ્ટિકરણ દેખાતાં બહુમતિનો ગરાસ ગયો. આજે હવે ભારતીયતાની વ્યાખ્યા એવી ધર્મનિરપેક્ષતાથી કરવા જઈ રહ્યાં છીએ જેમાં ધર્મનો અર્થ બહુ જુનવાણી ઢબે થયો હોય.

દેવો, રાજાઓ અને ઋષિઓનાં વૃતાંત- પુરાણો-માં અસ્વીકાર, ભેદ અને અતિસ્પષ્ટતા દક્ષનાં લક્ષણો ગણાવાયાં છે. દક્ષ બ્રહ્માના માનસપુત્ર છે. તેમની પૂજા ભારતમાં એટલે કદાચ બહુ થતી નથી જોવા મળતી કે તેમણે શાંત અને નીરવ શિવને ક્રોધનું સજીવ રૂપ રૂદ્ર, ભયનું જીવંત રૂપ ભૈરવ અને આત્યંતિક ગુસ્સાનું સદેહ રૂપ વિરભદ્ર સ્વરૂપમા પરિવર્તિત કર્યા.

દક્ષની આ પૌરાણિક કથા દેશમાં આજે જે ચાલી રહ્યું છે તે સમજવા માટે બહુ યોગ્ય રૂપક છે, અને તે ઉજળી આવતી કાલ માટે ઉકેલ પણ આપે છે. જોકે આજના આ 'આધુનિક' સમયમાં આ કથાને એટલી હદે અવગણવામાં આવી રહી છે, તોડીમોડીને રજૂ કરાઇ છે કે પછી એક કાલ્પનિક કથા કહીને તેને હસી કઢાઈ છે કે તે હવે માત્ર ઈતિહાસનું એક પાનું બનીને રહી ગઈ છે. એ પહેલાં એ આપણા પ્રાચીન વડવાઓને વિશ્વદર્શન માટે નકશાની ગરજ સારતી હતી, અને બહુ પૂજ્યભાવથી એક ઘરથી બીજાં ઘરમાં, પેઢી દર પેઢી, હસ્તાંતર થતી હતી. તેને ફરીથી ખોળી કાઢવાનો સમય પાકી ગયો છે.

આ કથાને બે અંકમાં સમજવી જોઇએ. એ બે અંકને જોડતી કડી છે એક દેવી જેનો પોતાના જિદ્દી પિતા અને ગુસ્સાવાળા પતિ માટેનો એકસરખો, ધૈર્યવાન, પ્રેમ બે જન્મો પર પથરાયેલો છે.

: અંક પહેલો:

યજ્ઞ દ્વારા વિનિમયની પ્રથા પ્રસ્થાપિત દક્ષ દ્વારા કરવામાં આવી. એ પોતાની પુત્રીઓ દેવોને ભેટ તરીકે આપે અને તેના બદલામાં દેવો દુનિયામાં સમૃધ્ધિની વર્ષા કરતા. બધું બહુ જ વ્યવસ્થિત અને અપેક્ષિત રીતે ચાલ્યું જતું હતું. પરંતુ એક વાર દક્ષના સૌથી નાનાં પુત્રી, સતી,એ શિવને એકાંત જંગલમાં જોયા. તેમને દક્ષના યજ્ઞ, ભેટસોગાદો,આસપાસની દુનિયાની કોઈ પણ વાતની આસના નહોતી. તેમની આ વિરક્તિ એ સતીનું મન મોહી લીધું. દક્ષે તો આ અકળ સંન્યાસીનાં અસિત્વને જ ન સ્વીકારવાનું રાખેલું. પરંતુ સતીને એ સંન્યાસીનાં જ્ઞાનની સમજ પડવા લાગી હતી,અને તેમને એ સંન્યાસીમાં બધા દેવોના અધિદેવ, મહાદેવ, દેખાતા હતા. સતીને તેમની સાથે વિવાહ કરવો હતો. દક્ષ આ પ્રસ્તાવ સાથે સહમત નહોતા, તેમને આ વિવાહ સામે સખ્ત વાંધો હતો. પરંતુ સતી તો પિતાનો ખોફ વહોરીને પણ શિવજીને પરણીને જ રહ્યાં. દક્ષે દુનિયાને બે ભાગમાં વહેંચી નાખવાનું નક્કી કર્યું - એક ભાગ જે પોતાની રીતરસમને માન આપે અને બીજો જે માન ન આપે. તેણે હવે જે યજ્ઞ કર્યો તેમાં પોતાના બધા જમાઈઓને આમંત્ર્યા, એક શિવને જ આમંત્રણ નહોતું. શિવજીને આ વાતની કંઈ પડી નહોતી, પણ સતીને તેમાં કંઈક સરતચૂક દેખાણી અને શિવજીની લાખ મના કરવા છતાં તે દક્ષના યજ્ઞના આહુતિ મંડપમાં જઈ પહોંચ્યા. તેમને આવકારવાને બદલે સતીની મજાક ઊડાડવામાં આવી : દક્ષે સતીના પતિને ધર્મયાગમાં ન માનતા, સ્મશાનોમાં કુતરાંઓ અને ભૈરવો સાથે રખડી ખાતા, કામધંધા વગરના, રખડુ કહીને ઉતારી પાડ્યા. આમ, દક્ષ  કઈ અશુધ્ધિને બાકાત કરશે અને કઈ શુધ્ધિને અપનાવશે તે સ્પષ્ટ કરે છે. પોતાના પિતા દ્વારા થયેલાં આવાં ઘોર અપમાનથી ક્રોધિત થયેલા સતી અગ્નિની જ્વાળામાં પોતાની આહુતિ આપી દે છે.દક્ષ આ ઘટનાથી જરા પણ વિચલિત થયા વિના યજ્ઞને આગળ ધપાવે છે. શિવજીને આ બેવડી ઘટનાથી અતિશય ક્રોધ થઈ આવે છે અને પોતાની જટામાંથી તે વિરભદ્ર પેદા કરે છે જે દક્ષના યજ્ઞમંડપને ખેદાનમેદાન કરી નાખે છે, દેવોને તગડી મૂકે છે અને દક્ષનો શિરચ્છેદ કરે છે.

:અંક બીજો:

આ વિનાશ અટકાવવા દેવો શિવને પગે પડ્યા. શિવજીને જેટલો ઝડપથી ગુસ્સો ચડે, એટલા જ જલદી તે  રીઝી પણ જાય. તેમણે યજ્ઞને ફરીથી શરૂ કરવાનું કહ્યું, કેમ કે યજ્ઞ સિવાય આ દુનિયાના વ્યવહારો ચલાવી ન શકાય, અને પછી તો દુનિયાનું અસ્તિત્વ જ જોખમમાં આવી પડે. દક્ષનાં ધડ પર બકરાનું માથું બેસાડીને શિવે દક્ષને પુનર્જીવીત કર્યા. તે પાછા બરફના પહાડોમાં જતા રહીને પોતાની સમાધિમાં જતા રહ્યા અને પોતાનાં ક્રોધને હાંકી કાઢીને દુનિયાથી વિમુખ બની ગયા. એમની વિમુખતાનો ઠંડો વર્તાવ એ હદનો હતો કે તેમની આસપાસની દુનિયા સાવ સ્થિર અને વેરાન બનીને હિમાચ્છાદિત બની ગઈ. આ હિમાચ્છાદિત પહાડોમાંથી એક કન્યા જન્મ લે છે, જે દેવી સતીનો નવો જન્મ છે. આ કન્યાને આપણે (પર્વતરાજ હિમાવનનાં પુત્રી) પાર્વતી / શૈલજા / હેમાવતી તરીકે ઓળખીએ છે. દેવી પાર્વતી  પણ શિવજીને પોતાના પતિ બનાવવા કૂતનિશ્ચયી હતાં. આ આખી પ્રક્રિયાને ઝડપી બનાવવા દેવોએ મોહમાયાના દેવ કામને મોકલ્યા. કામ શિવ પર મોહનાં બાણ છોડવા લાગ્યા. શિવજી ફરીથી ક્રોધિત થયા અને તેમણે તેમનાં ત્રીજાં નેત્રને ખોલી તેમાંથી છોડેલી અગનજ્વાળામાં કામને ભક્ષ કરીને રાખ કરી નાખ્યો. પાર્વતીજી પણ થોડાં શાંત પડ્યાં. તેમણે શિવજીને રીઝવવા તપ કર્યું અને અંતે શિવને તેમની સાથે લગ્ન કરવા મનાવી લીધા. આ વખતે હવે લગ્ન પરંપરાગત વિધિથી પાર્વતીજીના પિતાના ઘરે થવાનું હતું. શિવજીએ પોતાનાં સગાંવહાલાં સાથે જાન લઈને પરણવા જવાનું હતું. શિવજીનાં તો સગાં કહો કે વહાલાં કહો એ તો બધાં ભૈરવો અને ભૂતડાંઓ જ હતાં. એવી, ઢોલત્રાંસાને બદલે ડાકલાં વગાડતી ભૈરવોની જાન લઈને શિવજી પોતાની ભાવિ પત્નીના દ્વારે પોંખાવા પહોંચ્યા : ઘોડીને બદલે નંદી, પીઠીને બદલે ભભૂત, કુંભને બદલે  ખોપરીઓ લઈને નીકળેલી આ જાનને જોનારાંને જાન જોઈને હસવું કે ડરવું તેની જ સમજ નહોતી પડતી ! ખેર શિવજીએ આવડયું તે કર્યું અને પાર્વતીનાં કુટુંબે પણ તેને શક્ય એટલી મોટાં મનની હળવાશથી લીધું.જોકે શરૂ શરૂમાં તો હિમાવન અને તેમનાં પત્ની આ ભયાનક, નંદી પર આવેલા, ભભૂતિ ચોળેલા વરરાજાને આવકારવામાં ખચકાતાં હતાં. પરંતુ, દીકરીની પ્રેમભરી સમજાવટે તેઓ માની ગયાં. તેમને સમજાયું કે આ મહાભૈરવ ખરેખર તો ભોળાનાથ છે. તેમણે તેમના આ બિનપરંપરાગત જમાઈને પોતાનાં કુટુંબમાં સમાવી લીધા. ધીમે ધીમે તેમને સમજાઈ ગયું કે જમાઈ તો ખરેખર દેવોમાં મહાજ્ઞાની દેવ, મહાદેવ છે. સામે શિવને પણ સમજાયું કે ગૃહસ્થીની આ પ્રથા કુટુંબો અને સમાજને એક તાંતણે બાંધી રાખવા માટે કેટલી ઉપયોગી છે. શિવે તેમનો અભાવ અને નિસ્પૃહતા ત્યાગી દીધાં. શિવ હવે સમાવિષ્ટ હતા. શિવને હવે સમાવેશ કરતાં પણ આવડી ગયું હતું.

મોટા ભાગે આ કથામાં એક પક્ષનો વાંક જોવામાં આવે કે બીજા પક્ષે સામેવાળાની મહાનતા સમજવાની કોશીશ ન કરી એવી જ રજૂઆત જોવા મળે છે. પણ, એકંદરે તો આખી વાત એકબીજાંની વાત સમજવા અંગેની જ છે. પહેલા અંકમાં ગુસ્સે થયેલો પિતા મનાઈ ફરમાવે છે, ભાગલા પડાવે છે અને અમુક ઓક્કસ શરતોની સ્પષ્ટતાઓ બાંધે છે. એમ કરવામાં તે સામેવાળાની વાત સ્વીકારતો જ નથી, પોતાની જ રીતે તેને બધું કરવું છે, બધું ધાર્યા મુજબ જ થવું જોઇએ તેવો આગ્રહ સેવે છે અને હિંસા વહોરી બેસે છે. બીજા અંકમાં દૃશ્ય અગ્નિની વેદીએથી ખસીને હિમાચ્છાદિત પહાડો પર ભજવાય છે. સંસ્કૃતિની સીમાના વાડા તૂટીને હવે દૃશ્ય કુદરતને ખોળે ભજવાય છે. પર્વત ધીરજ જગાડે છે અને હિમની ઠંડક બેપરવાઈ જગવે છે.I અહીં કામેચ્છા પહેલાં તો નકારાય છે, પણ પછીથી દેવીનાં કામાખ્યા સ્વરૂપમાંથી નિપજતા પ્રેમમાં ખીલે છે. દેવીની આંખમાં વસતો કામ હવે પ્રેમનાં સ્વરૂપે પ્રગટે છે.તેમને પિતાનો નિયમન ગુમાવવોનો અને પ્રેમીનો અંકુશ મટેનો ભય દેખાય છે. તેમની થોડીક સમજાવટથી પિતા સન્યાસીની રીતરસમ સમજી શકે છે અને પતિને ગૃહસ્થીના વ્યવહાર સમજાય છે.

આ કથા ખાધું પીધું ને રાજ કર્યુંના સુખાંતની વાત નથી, પણ એક વાસ્તવિક અંતમાં પરિણમતી વાત છે. શિવ અને પાર્વતીનું લગ્નજીવન જરા પણ આડીઅવળી ઘટનાઓ વિનાનું, વ્યવસ્થિત કે વ્યાવહારીક દૃષ્ટિએ ખરી રીતે જીવાતું જીવન જરા પણ નથી. તેમાં ખુબ ઉથલ પાથલ છે, અનેક જટિલતાઓ છે, ઝઘડાકકાસ છે, વિરહના એવા લાંબા કાળ છે, જેના પછી આવેગમય પુનર્મિલન, છલોછલ ખુશીઓ અને બોધમય સંવાદોના સુદીર્ઘ સમયખંડ આવે પણ છે.

આજનું ભારત શિવની કથાના પહેલા અંકમાં અટવાઈ ગયું છે. વિશ્વ આજનાં ભારતને અસ્થિર, અનિશ્ચિત, જટિલ અને અસ્પષ્ટ ગણાવે છે. આપણી અંદર રહેલો દક્ષ તેને નબળાઈ તરીકે નથી જોતો. દક્ષની જેમ, આપણને તે એકસ્વરૂપ કરવું છે, નિયમનમાં લાવવું છે, જેનાં અનેક બળોને પાછાં ધકેલવાં છે, એ બળોને વિભાજિત કરી નાખવાં છે કે પછી અમુકને સમાવીને અને બીજાંને બાકાત કરીને, તેમને ચોક્કસ વ્યાખ્યામાં સ્પષ્ટ કરી દેવાં છે. તેનો પ્રતિભાવ તો ક્રોધ અને હિસામાં જ આવવનો છે. મજાની વાત તો એ છે કે જે બધાં દક્ષની જેમ વર્તે છે તે પણ પોતાને કલ્પે તો જુલમોના ભોગ બનેલા શિવ તરીકે જ. આમ આપણે ગુસ્સાને મહાન ચિતરીએ છીએ, બહિષ્કૃતિને બહાદુરી ગણીએ છીએ અને હિંસાને તાર્કીક ઠરાવીએ છીએ.

શિવ પુરાણ, અને ભારત,ની ખરી શક્તિ તો બીજા અંકમાં છે. ઘરમાં ત્યારે જ ખુશી આવી શકે છે જ્યારે રૂઢીઓમાં ન માનનારા સંન્યાસીને આવકારવામાં આવે છે અને સંન્યાસી ઘરગૃહસ્થીના વ્યવહારોમાં  ભાગ લેવા તૈયાર હોય છે. બન્ને પક્ષે તરલ અને ખુલ્લાં મનનું હોવું જરૂરી છે. કોઈ જ વાતનો અસ્વીકાર ન હોવો જોઈએ, બધાં જ વિભાજનો તોડી નાખવાં જોઈએ અને ચોક્કસ વ્યાખ્યાઓને પડકારાવી જોઈએ. યુવા ભારતે અસ્થિરતા, અનિશ્ચિતતા, જટિલતા કે સંદિગ્ધતાને પડકારવાની શક્તિ અને ધીરજ ખોળી કાઢવી પડશે, વિવિધતામાં સાથે રહેવા માટેના અવનવા માર્ગ શોધવા પડશે અને ઝડપથી બદલતી આસપાસની પરિસ્થિતિઓનો ડર કાઢી નાખવો પડશે.

સમાવેશ કરવો એ કહેવામાં જેટલું સહેલું દેખાય છે તેટલું વાસ્તવિકતામાં હોતું નથી. વનસ્પત્યાહારી સાસુ પોતાના ધર્મને ભુલ્યા સિવાય ગૌમાંસ ખાનારી વહુને કેમ કરીને સ્વીકારશે? ગૌમાંસ ખાનારી વહુ પોતાની ઓળખ ખોયા સિવાય વનસ્પત્યાહારી સાસુને રાગે કેમ કરીને ગાશે? આજે જ્યારે માતૃભાષા ભણાવવાવાળાં અને ભણવાવાળાં નજરે નથી પડતાં ત્યાં સંસ્કૃત કે જર્મન જેવી ભાષા શીખવાડવા માટે સાધનસ્રોતો શાળાઓ ક્યાંથી એકઠા કરશે? જાહેરમાં ચુબન કરવું એ પ્રેમવશ આવેગ છે કે વિરોધનું પ્રતિક? સમલૈંગિકોનાં સરઘસો જાહેર દેખાવોને બદલે ઉત્સવોની ઉજવણી ક્યારે જણાશે? આપણે આપણી અંદરની દેવીના પ્રેમથી આપણી માંહેના નિયમન કરતા દક્ષને અતિક્રમવો રહ્યો અને  વ્યવહારોનાં નિયમનોથી અકળાતા શિવને ઠંડા પાડવા રહ્યા.

§  'બેંગ્લોર મિરર બ્યુરૉ 'માં ૨૩ નવેમ્બર, ૨૦૧૪ ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ

•     દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Love in the time of hateનો અનુવાદ

§  અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૨૮ નવેમ્બર, ૨૦૧૮

બીઝનેસ સૂત્ર | ૯.૧| જાતિ: કોણ ચડીયાતું - પુરુષ કે સ્ત્રી?

બીઝનેસ સૂત્ર | ૯ | ભેદભાવ

- સીએનબીસી - ટીવી ૧૮ પર રજૂ થયેલ દેવદત્ત પટ્ટનાઈકની ધારાવાહિક શ્રેણી 'બીઝનેસ સૂત્ર'ના પહેલા અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે 'કોર્પોરેશન'ના વિષયની ચર્ચા કોર્પોરેશનનો અર્થ, તેનો હેતુ અને તેના દૃષ્ટિકોણના ફલક એમ ત્રણ ભાગમાં કરી.

- નેતૃત્ત્વની ભૂમિકા અને ખાસીયતો, નેતૃત્ત્વનો સંદર્ભ અને જૂદાં જૂદાં વ્યાપાર ચક્રમાં નેતૃત્વ એમ ત્રણ ભાગમાં આ શ્રેણીના બીજા વિષય તરીકે દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે નેતૃત્વ વિષે હિંદુ પુરાણોના દૃષ્ટિકોણની રજૂઆત કરી છે.

- બીઝનેસ સૂત્ર શ્રેણીના ત્રીજા અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે ધર્મ : નીતિશાસ્ત્ર અને તેને અનુરૂપ નૈતિક આચાર-વિચારને ધર્મ અને સંકટ, માલિકના તેમની સંસ્થા સાથેના સંબંધ અને રામાયણ અને મહાભારત એમ ત્રણ ભાગમાં સાંકળી લીધેલ છે.

- ચોથા અંકમાં 'સંઘર્ષ'ની ચર્ચા નિયામક મંડળ અને મુખ્ય સંચાલન અધિકારી વચ્ચે થતા રહેતા સંઘર્ષો અને ‘સાધ્ય સાધનને ઊચિત ઠેરવી શકે’?ના સંદર્ભમાં કરેલ છે.

- પાચમા અંકમાં સંચાલક તેની ભાવિ જવાબદારીઓ સક્ષમપણે સંભાળી શકે તે મુજબનું શિક્ષણ પૂરૂં પાડવાની ચર્ચાના પહેલા ભાગમાં પ્રાયોગિક શિક્ષણની વાત કરવા માટે રામનાં શિક્ષણ, બીજા ભાગમાં જ્ઞાન હસ્તાંતરણ અને ત્રીજા ભાગમાં પ્રશિક્ષણ માટેનાં પ્રોત્સાહનની ચર્ચા કરવામાં આવેલ.

- છઠ્ઠા અંકમાં 'માપ'ની ચર્ચા માટે તેઓએ પહેલા ભાગમાં . 'શું માપી શકાય?’, બીજા ભાગમાં ‘હેતુલક્ષી વિ. વિષયલક્ષી વાસ્તવિકતા’ અને ત્રીજા ભાગમાં આ પ્રકારની માપણીના આધારે 'તમે કેટલા મહાન છો?'ની ચર્ચા કરી હતી.

- ૭મા અંકના પહેલા ભાગમાં 'પર્યાવરણ' વિષયને અનુલક્ષીને કરાયેલ ચર્ચા દરમ્યાન ફલિત થતું જણાય છે કે માનવ સભ્યતાનો વિકાસ કુદરતી સંસાધનોના ભોગે થાય છે. બીજા ભાગમાં બતાવાયું છે કે જ્યારે માનવી પોતાનાં સાધનોનો સંપોષિત રીતે ઉપયોગ કરવાની સીમા ઉલ્લંઘે છે ત્યારે કુદરત વળતો પ્રહાર કરે છે.

- ૮મા અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે 'કૌટુંબીક ઝઘડા'ને પ્રસ્તુત શ્રેણીમાં ચર્ચાના વિષય તરીકે પસંદ કરેલ છે. જેની ચર્ચાની શરૂઆતમાં પહેલા ભાગમાં તેમણે 'ભાઈઓની ત્રણ જોડી'માં નૈતિક સ્તરે માલિકીની ભાવનાને, બીજા ભાગમાં 'સ્વ અને સ્વ-છબી'ને અને ત્રીજા ભાગમાં નિષ્ઠા અને ધર્મ ને સાંકળી લીધેલ છે.

૯મા અંકના વિષય તરીકે દેવદત્ત પટાનઈક આપણી સમક્ષ ભેદભાવને રજૂ કરે છે. પહેલાં શું આવ્યું - જાતિ

આધારિત ભેદભાવ કે પૌરાણિક શાસ્ત્રો? પૌરાણિક શાસ્ત્રો જાતિ આધારિત ભેદભાવને અનુમોદન આપે છે? કે પછી, જાતિ આધારિત ભેદભાવનું પૌરાણિક શાસ્ત્રોમાં પ્રતિબિંબ પડે છે? પ્રતિકોની એક સમસ્યા એ છે કે લોકો તેના દેખીતા અર્થને પકડી લે છે અને તેની પાછળ રહેલ બીજા બધા સંદેશ ધ્યાન પર જ નથી લેતાં. પૌરાણિક શાસ્ત્રો કોઈ એક વિચારને પ્રતિકોનાં સ્વરૂપે દસ્તાવેજિત કરે છે. એ દૃષ્ટિએ, નર સ્વરૂપ 'સૂચક' છે 'સૂચિત' નહીં. માદા સ્વરૂપનું પણ એ જ પ્રમાણે છે. દુર્ગા જ્યારે દૈત્યોનો નાશ કરે છે ત્યારે સ્ત્રી શક્તિએ દાનવ પુરુષનો નાશ કર્યો એ મહત્ત્વનું નથી. 'સુચક પાટીયાં'ને ઓળખ આપવાની આપણી ઉતાવળમાં આપણે આ પ્રતિકનો ગૂઢાર્થ જાણવાનો પ્રયાસ જ નથી કરતાં. ભેદભાવને લગતી આ સમસ્યાને ભારતીય પુરાણ શાસ્ત્રોની કથાઓની મદદથી શાસ્ત્રોમાં જે કહેવાયું છે તેના પરિપ્રેક્ષ્યમાં મુકવાનો પ્રયાસ દેવદત્ત પટ્ટનાઈક કરે છે.

બીઝનેસ સૂત્ર | ૯.૧| જાતિ: કોણ ચડીયાતું - પુરુષ કે સ્ત્રી?

ભેદભાવની શબ્દકોષની એક વ્યાખ્યા છે અલગ વ્યવહાર. એટલે કે, કોઇ વ્યક્તિ, કે ચોક્કસ સમુદાયની સાથે તેમની નાત, જાત, રંગ, દેશ કે અન્ય કોઈ પણ કારણોસર અલગ વ્યવહાર કરવો.

ભેદભાવનો બીજો એક અર્થ વિવેક બુદ્ધિ પણ થાય છે જેનો સંબંધ યોગ્ય અને અયોગ્ય કે સાચું અને ખોટું નક્કી કરવા સાથે છે. આપણી આ શ્રેણીની હાલની ચર્ચા પુરતી આપણે આ વ્યાખ્યાને ધ્યાનમાં નહીં લઈએ.

જાતિ આધારિત ભેદભાવ એ એવી પરિસ્થિતિ છે જેમાં કોઈ વ્યક્તિની સાથે તેની જાતિને કારણે ઉતરતી કક્ષાનો વ્યવહાર કરવામાં આવે. મોટા ભાગના કિસ્સાઓમાં આવી પરિસ્થિતિઓમાં ગેરફાયદે રહેતો પક્ષ નારી જાતિ હોય છે.

અહીં પણ બે દૃષ્ટિકોણ અપનાવવામાં આવે છે. જાતિ આધારીત ન્યાયસંગતતાનો સંબંધ પુરુષ કે સ્ત્રીને તેમની જરૂરિયાત અનુસાર થતા વ્યવહારનાં ઔચિત્ય સાથે છે. યુનિસેફ અનુસાર, જાતિ આધારિત સમાનતાનો સંબંધ દરેક સમાજમાં કોઈ પણ નાત, જાત, રંગ કે વ્યવસાયનાં સ્ત્રી કે પુરુષને સમાન હક્કો, સંસાધનો,તકો કે રક્ષણ આપોઆપ જ મળી રહેવા સાથે છે.

જાતિ આધારિત ભેદભાવ જાણીસમજીને કે અજાણપણે હોઈ શકે છે અને દેખીતી, આડકતરી કે સુક્ષ્મ એવાં વિવિધ સ્વરૂપે દેખા દે છે. ઘણા દેશોમાં જાતિ આધારિત ભેદભાવ કાર્યસ્થળને લગતા, કૌટુંબીક બાબતોને લગતા કે મતપાત્રતા કે લોકપ્રતિનિધિત્વને લગતાં સામાજિક જીવનનાં વિવિધ પાસાંઓ કાયદા સ્વરૂપે દેખા દે છે. ૨૦મી સદીના અંતથી આ દિશામાં થયેલા ઘણા પ્રયાસો છતાં મોટા ભાગના કાયદા કે સામાજિક વિજ્ઞાનના નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે જાતિ સમાનતાનું લક્ષ્ય હજૂ બહુ દૂર દેખાય છે.

પ્રોફેસર મેરી બીયર્ડનું ૨૦૧૭માં પ્રકાશિય થયેલ પુસ્તક[1] Women & Power: A Manifesto પશ્ચિમમાં નારી

સમાજનું અને જાહેર જીવનમાં તેમના અવાજ માટેની લડતનું સંક્ષિપ્ત અને સચોટ વિશ્લેષણ છે. ૨૦૧૫ અને ૨૦૧૭નાં તેમના બે વ્યકત્વ્યોના આધાર પર તેઓએ પ્રાચીન ગ્રીસ અને રોમના ઈતિહાસથી માંડીને અત્યાર સુધી નારી જગતની સામે ઉભી કરાતી રહેલ અડચણોની તવારિખ અહીં આવરી લેવાઈ છે.

પાશ્ચાત્ય પૌરાણિક શાસ્ત્રોમાં નારીની સ્થિતિ વિષે ઘણાં પુસ્તકો અને પ્રમાણભૂત લેખોનું સાહિત્ય મળી આવે છે. આપણે તેમાંથી માર્ક્સ કાર્ટરાઈટના ત્રણ લેખોની પ્રતિનિધિ લેખો તરીકે અહીં નોંધ લીધી છે.

· Women in Ancient Greeceમાં તેઓ નોંધે છે કે પ્રાચિન ગ્રીક સમાજમાં પુરુષોની સરખામણીમાં સ્ત્રીઓને બહુ ઓછા હક્કો હતા. મત ન આપવા મળવો, સંપત્તિની માલીકી ન હોવી કે વારસામાં હક્ક ન હોવો જેવી અનેક બાબતોમાં અસમાન વ્યવહાર અનુભવતી સ્ત્રીનું સ્થાન ઘરની ચાર દિવાલોમાં છોકરાં જણવાં અને પોષવાનું જ બની રહ્યું હતું. જોકે, સામાન્ય સ્ત્રીઓની સરખામણીમાં ઘણી વ્યાવસાયિક સ્ત્રીઓ અપવાદરૂપે ગ્રીક સમાજમાં આગળ વધી હતી અને કાવ્યલેખન(લેસબૉસનાં સૅફો), તત્ત્વચિંતન (સીરીનનાં અરીટ), નેતૃત્વ (સ્પાર્ટાનાં ગૉર્ગો અને ઍથેન્સનાં ઍસ્પેસીઆ), ચિકિત્સકો (ઍથેન્સનાં ઍગ્નોડીસ) જેવાં પુરુષાધિકારનાં ક્ષેત્રોમાં પોતાનું સ્થાન નિશ્ચિત કરાવી શક્યાં હતાં. સમાજમાં બહુ મર્યાદિત ભૂમિકા હોવા છતાં ગ્રીક ધર્મ અને પુરાણોમાં સ્ત્રી પાત્રો ખૂબ પ્રભાવશાળી જોવા મળે છે. આ કાલ્પનિક પાત્રોની ખરેખરના સમાજ જીવન પર શું અસર હતી એ જેટલો પેચીદો સવાલ છે તેટલો જ સવાલ એ પણ છે કે ગ્રીક સ્ત્રી સમાજ ખુદ આ પુરુષ આધિપત્ય વિષે શું માનતો હતો. જવાબ કદાચ ક્યારેય જાણવા ન મળે !

· The Role of Women in the Roman World માં માર્ક કાર્ટરાઈટ એવાં તારણ પર પહોંચે છે કે રોમન પુરુષો રોમન સ્ત્રીઓને પોતા બરાબર ભલે નહોતા સમજતા, પણ તેઓ સ્ત્રીઓને ધીક્કારતા પણ નહીં. રોમન પુરુષોની આવી અવઢવવાળી મનોદશાનો ચિતાર સમ્રાટ ઓગસ્ટ્સનાં એક વ્યક્તવ્યમાં જોવ મળે છે જ્યારે તેમણે મેટલ્સ ન્યુમિડીકસને ટાંકીને કહ્યું હતું કે કુદરતે એવી વ્યવસ્થા ગોઠવી છે કે તેમની સાથે સુખે રહેવાતું પણ નથી અને તેમના વિના ચાલતું પણ નથી.

· થોડા પૂર્વ તરફ જઈએ તો The Women In Ancient Egyptમાં જોવા મળે છે કે પ્રાચિન ઈજીપ્તની સંસ્કૃતિના એક કેન્દ્રવર્તી મૂલ્ય, મા'ત (ma’at),માં જણાવાયું છે તેમ પ્રાચિન ઈજિપ્તની સ્ત્રીઓ વ્યવસાય સિવાય લગભગ બધી બાબતોમાં પુરુષને સમાન હતી.

વ્યવહાર અને આદર્શ કથનીમાં જેમ સ્ત્રીઓ વિષે આજના સમાજના બે ચહેરા જોવા મળે છે તેમ પૌરાણિક પાશ્ચાત્ય ગ્રંથોમાં સ્ત્રીઓ બાબતે વ્યવહાર અને આદર્શના સંદર્ભે સામ સામા છેડાના આચાર અને વિચાર જોવા મળતા જણાય છે. પુર્વ તરફ આવતાં પ્રાચીન ઈજિપ્તમાં સ્ત્રીઓ તરફના દૃષ્ટિકોણમાં કંઇક સંતુલન આવતું જણાય છે. આપણા આ એક લેખનાં કાર્યક્ષેત્રમાં આ વિષે બહુ વિશદ ચર્ચા કરીને પુરાવાઓ આધારિત ઠોસ તારણ પર તો આવી શકાય તેમ નથી, એટલે આપણે હવે આપણું ધ્યાન હિંદુ પુરાણો તરફ ફેરવીએ અને જોઈએ કે દેવદત્ત પટ્ટનાઈક બીઝનેસ સૂત્ર શ્રેણીના ૯મા અંક - ભેદભાવ-ના પહેલા ભાગ - જાતિ : કોણ ચડીયાતું - પુરુષ કે સ્ત્રી? -માં આજના વિષયે શું આપણી સમક્ષ રજૂ કરે છે.

હિંદુ પુરાણોમાં શુભનું પ્રતિક દેવી છે તો સૌથી વધુ પુજનીય એવા એ ઈશ્વરનું સ્વરૂપ એક ગોવાળ - સારથિ છે. આપણાં દેવીદેવતાઓ પ્રત્યેની આપણી ભક્તિ પર તેમની જાતિ કે જાતનો પ્રભાવ ક્યારે પણ નથી પડતો. તેમ છતાં, સ્ત્રીઓની સતામણી અને ઊંડાં મૂળ નાખીને પથરાયેલી વર્ણપ્રથા માટે ભારત બદનામ છે.

પૌરાણિક શાસ્ત્રોનો જાતિ પ્રત્યેનો અભિગમ કેવો છે?

પૌરાણિક શાસ્ત્રો એ સાપેક્ષ સત્ય છે જેનો ફેલાવો કથાઓ, પ્રતિકો અને આચારપધ્ધતિથી દ્વારા થાય છે. તમે ક્યારેય એકલેર ચૉકલેટ ખાધી છે ?

હા, ઘણી વાર.

એમાં સૌથી સારો ભાગ કયો?

વચ્ચેનો.

હં..,વચ્ચેનો, ખરૂંને ! હવે એ ચૉકલેટ દબાવતં વચ્ચેથી ફુટી નીકળતા ચૉકલેટના રગડાને એક વિચાર સાથે સરખાવી જૂઓ. મારે જો વિચારને તમને જણાવવો હોય તો કોઈ ઘાટમાં વણી લેવો પડે.ચૉકલેટનું બહારનું પડ એક ઘાટ છે, અને એ તેની અંદર ચૉકલેટના રગડારૂપી વિચારને વણી લઈને આપણે તેને બીજાં સુધી પહોંચાડીએ છીએ. ઘાટ બે પ્રકારના હોઈ શકે છે- નર સ્વરૂપ અને માદા સ્વરૂપ. નર સ્વરૂપનો ઘાટ એક પ્રકારના વિચાર જણાવે છે તો માદા સ્વરૂપના ઘાટ બીજા પ્રકારનો વિચાર જણાવે છે. શાસ્ત્રોનો અભિગમ નર અને માદા સ્વરૂપ પ્રત્યે આમ વિચારને વહેંચવા માટેના ઘાટનો રહ્યો છે. એ વિચાર શું છે? એ વિચાર મન અને આપણી આસપાસનાં વિશ્વના સંબંધને રજૂ કરે છે.મનને નર સ્વરૂપે અને વિશ્વને માદા સ્વરૂપે જોવામાં આવેલ છે. આ આખી વાતને આપ્ણે એક કથાનાં સ્વરૂપમાં સમજવા પ્રયાસ કરીએ.

શિવજી આંખો બંધ કરીને ધ્યાન ધરતા સાધુ છે. તેઓ જ્યારે આંખો મીંચી લે છે ત્યારે દુનિયા વિરાન ભાસે છે. સૂર્ય ઉગતો નથી, એટલે સખત ઠંડી પડે છે; પવન નથી ફુંકાતો, પાણી નથી વહેતાં, ચારે બાહુ બરફ જ બરફ છવાયેલો રહે છે. નથી કંઈ ઉગતું કે નથી કંઈ હાલતું ચાલતું. વિશ્વની આ સ્થિતિમાં તેમની સામે નગ્ન,આકુળવ્યાકુળ અને લોહી તરસ્યાં , ચારેતરફ વીખરાયેલા વાળવાળાં કાલિ તેમના પર નર્તન કરે છે. કાલિની મૂર્તિઓ જોઈશું તો તેમાં શિવ સ્થિર સ્થિતિમાં સુતેલા દેખાશે જેમના પર કાલિ માતા નૃત્ય કરતાં હશે. જ્યારે તમે દુનિયા તરફ નીરસ બની જાઓ ત્યારે આમ જ બનતું હોય છે. જેવા ભગવાન ધ્યાન આપે છે, તેમનાં નેત્ર ખૂલે છે. તેવા શિવ હવે શંકર બની જાય છે અને ખુંખાર કાલિ બની જાય છે હવે વિનમ્ર ગૃહિણી ગૌરી. મનમાં થયેલો ફેર વિશ્વમાં પણ ફરક લાવે છે, જે હવે નર દેવ અને નારી દેવીનાં સ્વરૂપમાં જોવા મળે છે. એટલે વાત દેવ કે દેવીની નથી, પણ મન અને તેની આસપાસનાં વિશ્વની છે.

એટલે તમારૂં કહેવું છે કે મન નર સ્વરૂપે અને વિશ્વ-દ્રવ્ય-તત્ત્વ નારી સ્વરૂપે રજૂ કરાયાં છે. આ વિચારને રજૂ કરવા માટેનાં સ્વરૂપ માત્ર છે. હું નારીવાદી ન હોવા છતાં, તેમ કહેવાવાનું જોખમ વહોરીને પણ એક સવાલ પુછવાનું નથી રોકી શકતી - જો નારી દ્ર્વ્ય તરીકે અને નર મન તરીકે રજૂ કરાતાં હોય તો એનો અર્થ એમ થયો કે દ્રવ્ય મનને આધીન ગણવામાં છે એમ નારી હંમેશાં નરને આધીન જ ગણાય?

પહેલી વાત તો એ કે મનને, બહુ ધ્યાન રાખીને, સંભાળપૂર્વક, નર સ્વરૂપ કહેવું જોઈએ. અહીં મૂળ વાત એ છે કે મનનું સ્વરૂપ નર છે, તે ભૌતિક રૂપે નર નથી. સ્વરૂપ અને વાસ્તવિકતા આ બન્ને વચ્ચે એક પાતળી ભેદ રેખા છે, પણ એ રેખા બન્નેને અલગ તો પાડે જ છે. પૌરાણિક શાસ્ત્રોને વાંચવામાં લોકો અહીં જ મોટી ભૂલ કરી જાય છે. એ લોકો સ્વરૂપ દ્વારા થતી રજૂઆતને વાસ્તવિકતા માની લે છે.અહી આપણે રજૂઆત દ્વારા વ્યક્ત થતા વિચારની વાત કરીએ છીએ. વિચાર તેની રજૂઆત માટે વપરાયેલાં સ્વરૂપ કરતાં વધારે મહત્ત્વનો છે. એ નથી શિવ કે નથી શંકર જે નર સ્વરૂપ મન દ્વારા વ્યક્ત થતા વિચાર છે. એ રીતે, કાલિ કે ગૌરી મહત્ત્વનાં નથી, પણ તેમના દ્વારા વ્યક્ત થતાં વિશ્વ સાથેના સંબંધ મહત્ત્વના છે. મન અને વિશ્વને અલગ પાડવાં શક્ય નથી.

હવે 'વિશ્વ મનને આધીન છે કે નહીં?' તમારા એ સવાલ પર આવીએ. આ તો મરઘી અને ઈંડાંવાળી પરિસ્થિતિ છે. સંસ્કૃતિ પહેલાં આવી કે પહેલાં આવી પ્રકૃતિ? સ્વાભાવિક છે કે પહેલાં તો પ્રકૃતિ જ આવી હોય અને સંસ્કૃતિ તેના પાછળ પાછળ જ આવી હોય. એટલે વિશ્વ/ તત્ત્વમાંથી મનમાંથી આવે છે અને મનમાંથી આવે છે વિશ્વ. આને નર અને નારીનાં સ્વરૂપમાં કહીએ તો એમ કહી શકાય કે નારીમાંથી નર આવે છે અને નરમાંથી પછીથી આવે છે નારી. આ

વાતને ઋગ્વેદનાં બહુખ્યાત વાકય - દક્ષ અદિતિમાંથી આવે છે અને અદિતિમાંથી દક્ષ -માં કહીને એમ સમજાવવાની કોશીશ કરવામાં અવી છે કે કોણ પહેલાં આવ્યું એ કહી શકાય નથી. આ વાતને અર્ધનારીશ્વરનાં પ્રતિક રૂપે પણ રજૂ કરાઈ છે જેમાં એક તરફ શિવ છે અને બીજી બાજૂ શક્તિ છે. બન્નેને એકબીજાંથી અલગ પાડી શકાય તેમ નથી. એ જ રીતે મન અને વિશ્વને પણ એકબીજાંથી અલગ કરી શકાય એમ નથી.

મારૂં મન અને મારૂં વિશ્વ એકબીજાં પર આધારિત છે. મારૂં મન મારા વિશ્વમાં છે અને મારૂંવિશ્વ મારા મનમાં છે. જેવું મન તેવું વિશ્વ. એટલે જો મારૂં મન શિવ જેવું હોય અને બહારની દુનિયા તરફ આંખ બંધ કરીને બેઠું હોય તો એ દુનિયા કાલિના જેવી ડરામણી અનુભવાશે. પરંતુ, શંકરની જેમ મારૂં મન બહારની દુનિયામાં પરોવાયેલું હશે તો એ ડરામણાં કાલિ વિનમ્ર, સુંદર ગૌરી બની રહેશે. ઘાટનાં ઉદાહરણ દ્વારા આપણને આ સંદેશો જણાવાઈ રહ્યો છે.

એક વાત મને હજૂ ખુંચ્યા કરે છે - મનને હંમેશાં પુરુષ સ્વરૂપે જ કેમ રજૂ કરવામાં આવે છે? તેને નારી સ્વરૂપે કેમ નથી રજૂ કરાતું? નેતા હમેંશાં પુરુષ જ કેમ હોય છે? કે પછી, નેતૃત્ત્વને લગતી પૌરાણિક કથાઓ હંમેશાં નર જાતિમાં જ કેમ હોય છે?

અહીં બે બાબતો ધ્યાનમાં રાખવી જોઈશે - એક તરફ પુરુષ ઘાટમાં રજૂ થતું નેતાનું સ્વરૂપ છે તો બીજી તરફ નારી ઘાટમાં રજૂ થતું સંસ્થાનું સ્વરૂપ છે. હવે મન હંમેશાં નર સ્વરૂપે જ કેમ રજૂ થાય છે તેનો જવાબ શોધી શકાશે. ઉપલ્બધ માહિતી સામગ્રીનાં વિશ્લેષણથી જણાય છે કે નેતા હંમેશાં નર સ્વરૂપે અને સંસ્થા હંમેશામ નારી સ્વરૂપે રજૂ થાય છે. આવી ભેદ રેખાનું કારણ પુરુષપ્રધાન વ્ય્વસ્થા છે કે પછી શરીર વિજ્ઞાન છે? હું એવી માન્યતા ધરાવતા વર્ગનો છું જે માને છે કે આ વર્ગીકરણ પુરુષપ્રધાન વ્યવસ્થાને કારણે નહીં પણ શરીર વિજ્ઞાનને કારણે છે. પૌરાણિક શાસ્ત્રોના રચયિતાઓનો કેન્દ્રવર્તી રસ 'વિચાર' છે. તેમને જાતિનાં રાજકારણમાં રસ નથી.

ચાલો, આખી બાબતને શરીર વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ જોઇએ. શરીર વિજ્ઞાન પ્રમાણે પુરુષ જીવનનું સર્જન તેનાં શરીરની બહાર કરે છે, જ્યારે સ્ત્રી તે પોતાનાં શરીરની અંદર કરે છે. એટલે નર સ્વરૂપ નેતૃત્ત્વની રજૂઆત માટે વધારે બંધ બેસે છે કારણકે નેતા એકલો, અને પોતાનામાં, કદી પણ સંપત્તિ પેદા નથી કરી શકતો.તેના માટે તે સંસ્થા પર આધાર રાખે છે. તે સંપત્તિ સર્જન સંસ્થાની અંદર કરે છે. નારી સ્વરૂપ સંસ્થાની રજૂઆત માટે વધારે બંધ એટલે બેસે છે જે રીતે સ્ત્રી પોતાનાં શરીરની અંદર જીવને પાંગરે છે તેમ સંપત્તિનું સર્જન પણ સંસ્થાની અંદર થાય છે. આમ સંસ્થાની રજૂઆત કરવ અમાટે નારી સ્વરૂપ વધારે ઉપયુક્ત નીવડે છે. સંપત્તિની સર્જન કરવાને પહેલ નેતા લે છે, પણ તેનું ખરેખર સર્જન સંસ્થાની અંદર થાય છે. સંપત્તિ સર્જનનો વિચાર એક વાર નેતા પાસેથી ફલિત થાય પછી નેતાનું બહુ મહત્ત્વ નથી રહેતું. એ પછી સંસ્થાની ભૂમિકા શરૂ થઈ જાય છે. પણ સંસ્થાનું અસ્તિત્ત્વ નેતા સિવાય શક્ય છે ખરૂં? ના. નેતા સંસ્થા પર અધાર રાખ્યા વિના ટકી શકે? ના.બન્ને એકબીજાં પર, અર્ધનારીશ્વર જેમ, આધારિત છે.

એટલે એકને બીજાંથી ચડીયાતાં ચીતરવાનો કોઇ જ પ્રયાસ નથી કરાયો.

બસ, દુઃખની વાત જે એ છે કે લોકો એમ ધારી લે છે કે પૌરાણિક શાસ્ત્રો જાતિ આધારિત અધિક્રમ સૂચવે છે. પૌરાણિક શાસ્ત્રો એમ બિલકુલ નથી કરતાં. સમાજમાં જાતિ આધારિત અધિક્રમ છે, તેને લોકોએ પૌરાણિક શાસ્ત્રો પર આધારિત હોવાનું ઠસાવવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. છે ખરેખર ઉલ્ટું. પૌરાણિક શાસ્ત્રો સહસ્તિત્ત્વની વાત કહે છે, પણ કમનસીબે સમાજ એવું માને છે કે એક કરતાં બીજું ચડીયાતું છે.

શારીરીક તફાવતને કારણે બળ જ્યાં વધારે જરૂર પડે તેવા સંજોગો વધારે ઊભા થયા હશે કે નવજાત શિશુને ઉછેરવા માટે નારી સહજ શારીરીક આવશ્યકતાઓને કારણે હશે, પણ માનવ સમાજના પુરુષને ચડીયાતો ગણવાની ઘરેડ કેમ રૂઢ બની ગઈ એ એક અલગ અબ્યાસનો વિષય છે. પરંતુ એ પણ હકીકત છે કે આવા જ શારીરીક તફાવતો પ્રાણીઓમાં પણ છે, અને વળી ત્યાં તો સંવનન માટે માદાને રીઝવવા માટે નરને કંઈ કેટલાય ખેલ પાડવા પડતા હોય છે. તેમ છતાં, પ્રાણી જગતમાં નર કે માદાના ચડિયાતાંપણાંની કોઈ પ્રથા નથી તો ઘર કરી ગઈ કે નથી તો તેની એ વિષે કોઈ ચર્ચાઓ. જોકે માનવ સમાજમાં પણ સ્ત્રીપ્રધાન વ્યવસ્થાઓનું અસ્તિત્ત્વ તો રહ્યું છે, પછી ભલે ને તે મહદ અંશે આદીવાસી પ્રજામાં જોવા મળતું હોય કે પછી તેને અપવાદ રૂપ માનવામાં આવે ! ખેર, આજની ચર્ચામાંથી આપણે શું તારણ કાઢવાનું પસંદ કરીશું?

જવાબ જો મુશ્કેલ જણાતો હોય તો ચાલો હવે બીઝનેસ સૂત્રની આ ટીવી શ્રેણીના ૯મા અંક – ભેદભાવ- ના બીજા ભાગમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકની આ ચર્ચાને ભેદભાવ આધારિત અધિક્રમની રચના એ શીર્ષક હેઠળ આગળ વધારીશું.

---

[1] Mary Beard: Women in Power

અર્જુનની અસલામતી - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

આપણી સામાન્ય સમજ પ્રમાણે, કૃષ્ણ પાસેથી તેને મળેલ ગીતાના બોધપાઠના પરિણામ સ્વરૂપ, અર્જુન મહાભારતનો ધીરોદત્ત, પરાક્રમી નાયક છે.  ગીતાના બોધને કહેતી વખતે કૃષ્ણ અર્જુન માટે સવ્યસાચી (બન્ને હાથનો એકસરખી નિપુણતાથી પ્રયોગ કરી શકનાર), ગુડાકેશ (નિદ્રાને વશ કરનાર), ધનંજય (ધન પર વિજય પ્રાપ્ત કરનાર) જેવાં મહાન વિશેષણોથી ઉદ્‍બોધે છે. જોકે મહાકાવ્ય પોતે અર્જુન માટે બહુ પ્રશંસા નથી વેરતું:

•  તેના જૈવિક પિતા,સ્વર્ગના રાજા, આકાશના દેવ, દેવોના અગ્રણી  કે વજ્ર જેવાં અસ્ત્રના અધિપતિ હોવા છતાં બીજા રાજાઓ , ઋષિઓ કે દાનવો તેમની ગાદી પચાવી પાડશે તેવા ભયના ઓથાર હેઠળ જીવે છે.
• એક સામાન્ય આદિવાસી છોકરા, એકલવ્ય,ની તીરંદાજીની નિપુણતા અર્જુનને એટલી હચમચાવી દે છે કે તેને શાંત પાડવા તેના ગુરુ દ્રોણાચાર્યે, એકલવ્યના જમણા હાથનો અંગુઠો કપાવી નાખવાનો તાગડો રચવો પડે છે.
• કર્ણની તીરંદાજી વિદ્યા તેને એટલી અકળાવતી રહે છે કે તે કર્ણને સૂતપુત્ર કહીને ઉતારી પાડવાનો એક પણ મોકો ચૂકતો નથી.
• જરા સરખો પણ વિરોધ કર્યા સિવાય, પોતે તીરંદાજીની સ્પર્ધામાં જેને વિજયમાળા પહેરીને પત્ની તરીકે સ્થાન આપ્યું છે તે દ્રૌપદીને તે બીજા ભાઈઓની સાથે વહેંચી લે છે.
• પોતાનાં પરાક્રમ પર્યટનોમાં તેણે ચિત્રાંગદા જેવી કેટલીય સુંદરીઓ સાથે વિવાહ તો કર્યો, પણ દ્રૌપદી માટેનાં માન, કે ભય,ને કારણે એકેયને ઘરે નથી લઈ આવતો.
• તેમ છતાં, કૃષ્ણની થોડી મદદથી કૃષ્ણની જ બહેન સુભદ્રાને ઉઠાવી લાવે છે, પણ પછી દ્રૌપદીનું મન જીતી લેવાનું તે સુભદ્રા પર ઢોળી દે છે.
• જે ખાંડવ વનને આગ ચાંપવા માટે તેને અગ્નિ દેવ તરફથી ગાંડીવ ભેટમાં મળે છે એ આગ ચાંપવા માટે તેણે કૃષ્ણના પ્રેરક વચનોનો સહારો તો લેવો જ પડે છે.
• તેના મોટા ભાઈ, યુધિષ્ઠિર, જ્યારે કૌરવોની રાજ્યસભામાં દ્યુતના ખેલમાં રાજ્ય અને તેમનાં સહિયારાં પત્નીને દાવ પર મૂકે છે ત્યારે તેમનો વિરોધ નથી કરી શકતો.
• દુઃશાસન જ્યારે ભરી સભામાં દ્રૌપદીને ઢસડી લાવીને તેનાં ચીરનું હરણ કરતો હોય છે ત્યારે અર્જુન દ્રૌપદીની વહારે નથી આવતો.
• જંગલી સુવરના શિકાર સમયે તેને વિનમ્રતાનો પાઠ એક આદીવાસી, કિરાત, શીખવાડે છે, જે ખરેખર તો શિવજીનું સ્વરૂપ હોય છે.
• ઉર્વશી પહેલાં પોતાના પૂર્વજો સાથે લગ્ન કરી ચૂકી છે એ કારણસર  અર્જુન જ્યારે ઉર્વશીનાં કામુક લટુડાં પટુડાંને ઠુકરાવી દે છે ત્યારે ઉર્વશી ગુસ્સામાં આવીને તેને નપુંસક બનાવી દે છે.ઈન્દ્ર તેમના પુત્રની વહારે આવે છે અને અર્જુન પરના એ શ્રાપની અવધિ એક વર્ષ કરી નાખે છે.
• પાંડવોના વનવાસનાં અંતિમ વર્ષમાં જ્યારે મત્સ્ય રાજયમાં દ્રૌપદીને કિચક તેનાં કામુક ઇરાદાઓથી સતાવે છે ત્યારે અર્જુન દ્રૌપદીની મદદે જવાનો ઈન્કાર કરી દે છે.
•  વ્યંઢળ-નૃત્યાંગના બહન્નલાની ભૂમિકામાં તે આખાં કૌરવ લશ્કરને એકલે હાથે હરાવી દઈને મત્સ્ય રાજ્ય અને તેના કુંવર ઉત્તરને બચાવી લે છે, પરંતુ કુરૂક્ષેત્રમાં તે આ પરાક્રમ દોહરાવી નથી શકતો.
•  મહાભારતનું યુધ્ધ શરૂ થવાને ટાંકણે અર્જુન હતોત્સાહ બનીને બેસી જાય છે. જે તકનો લાભ લઈને કૃષ્ણ તેને ગીતા બોધના પાઠ શીખવાડી શકે છે. એ બન્ને બહુ પહેલેથી મિત્રો છે, પરંતુ કૃષ્ણ એ પોતાના જ્ઞાનને અર્જુન સાથે આ પહેલાં વહેંચવાનું ક્યારે પણ ઉચિત નહોતું સમજ્યું, જ્યાં સુધી સામી વ્યક્તિ પાત્ર ન બને ત્યાં સુધી તેને જ્ઞાન કદી વહેંચવું ન જોઈએ. ગીતાના બધા પાઠનું શ્રવણ કર્યા પછી પણ અર્જુન ભિષ્મ, જયદ્રથ કે કર્ણ જેવા મહારથિઓનોનો વધ નથી કરી શકતો, એ માટે કૃષ્ણએ દરેક કિસ્સામાં અલગ અલગ વ્યુહરચના ઘડીને, કે કંઈને કંઈ વધારે જ્ઞાન આપીને,તેને મદદ કરવી પડી હતી.
•  એક પણ કૌરવનો તે મહાભારતનાં યુધ્ધમાં વધ નથી કરી શકતો. એ કામ ભીમે પુરૂં  કરવું પડ્યું હતું.
•  મહાભારતનાં યુધ્ધ વચ્ચે જ તેનો યુધિષ્ઠીર સાથે બહુ મોટો ઝઘડો થઈ પડે છે, જ્યારે યુધિષ્ઠિર તેનાં બાણનું અપમાન કરી બેસે છે. શાંતિ પુનઃસ્થાપિત કરવા ફરી કે વાર કૃષ્ણએ વચ્ચે પડવું પડે છે.
•  તેનાં મૃત્યુ પછી તેને નરકમાં જગ્યા મળે છે, કેમકે તેણે પોતાના જીવનકાળ દરમ્યાન ઘમંડપૂર્ણ, આપવડાઈ ભર્યો  અને બીજાં ધનુર્ધારીઓ પ્રત્યે તુચ્છતાપૂર્ણ વ્યવહાર કર્યો છે.

§  ' ધ મિડ ડે 'માં ૧૬ નવેમ્બર, ૨૦૧૪ ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ

•  દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, On Insecure Arjunaનો અનુવાદ

§  અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૧૪ નવેમ્બર, ૨૦૧૮