આ વર્ષે ગૌરીને માછલી નહીં ધરાવાય? - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

દર વર્ષે ચોમાસું ઉતરવાનું થાય એટલે સમગ્ર મહારાષ્ટ્રમાં કેટલાંય કુટુંબો દેવી ગૌરીની મૂર્તિનું થોડા દિવસ પહેલાં લવાયેલ ગણેશની મૂર્તિની બાજુમાં, ઘરમાં, સ્થાપન કરે છે. દેવી ગ્રામ્ય વિસ્તારોની હરિયાળી જેવાં કપડાં અને બંગડીઓમાં શોભતાં હોય છે. તેમની લગતી બધી વિધિઓ ઘરની સ્ત્રીઓ કરે છે. એ લોકો તેમને બધે ફેરવે છે, સજાવે છે, ખવડાવે છે અને દેવીને ખુશ રાખવા તેમની આસપાસ ગીતો ગાય છે અને નૃત્યો કરે છે. આ આખી વિધિનું મૂળ એ વિચારબીજમાં છે કે દેવી તેમને પિયર, પોતાની રીતે સમય વિતાવવા, આવ્યાં છે. થોડાં અઠવાડીયાં પછી બંગાળ, ઉડીસ્સા અને આસામમાં ઉજવાતી દુર્ગા પૂજાની પાછળનું હાર્દ પણ કંઈક આવું જ છે.

ગૌરી કાલિ માતાનું હળવું સ્વરૂપ મનાય છે, એટલે જે તેઓ સાડી પહેરે છે અને વાળની સેરમાં ફૂલો ગૂંથે છે. ક્યારેક તેઓ એકલાં આવે છે તો ક્યારેક જ્યેષ્ઠ (મોટાં) ગૌરી અને કનિષ્ઠ (નાનાં) ગૌરીની જોડીમાં આવે છે. તેમને ક્યાંક ગણેશનાં માતાઓ કે ક્યાંક ગણેશની બહેનો કે પછી માત્ર સખીઓ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. તો વળી ક્યારેક તેમને મહાલક્ષ્મી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, જે વિષ્ણુનાં પત્ની લક્ષ્મી નહીં પણ શિવનાં પત્ની દુર્ગાનું એક સ્થાનિક સ્વરૂપ છે. આવી અનેક અસ્પષ્ટ મૌખિક સમજૂતીઓ બતાવે છે કે આ પ્રથા કોઈ શાસ્ત્રોક્ત હુકમ પર નહીં પણ ઘરઘરાઉ લાગણીઓની વિધિઓની રૂપે, સમાજનાં મૂળમાંથી સહજ રીતે, વિકસેલ છે.

આવી વિધિઓ મુંબઈ અને આસપાસના ટાપુઓમાં વસેલી મૂળ કોળી જાતિનાં લોકો પણ ઉજવે છે. તેમની વિધિઓની ખાસ બાબત એ છે કે એ લોકો ગૌરીને પોતાનો અને ગૌરીનો ગમતી, તેમણે પકડેલી માછલીઓ, ઝિંઘા અને કરચલાઓમાંની શ્રેષ્ઠ પસંદને ખાસ મસાલાઓમાં રાંધીને બનાવેલી વાનગીઓ ધરાવે છે. આ બધું, ગૌરીના પુત્ર, ગણેશજીને નથી ધરાવાતું કેમકે તેઓ તો શાકાહારી દેવ છે.

તે જ રીતે બંગાળમાં દુર્ગા પૂજામાં પણ માછલી, માંસ અને ઈંડાં ધરાવાય છે. દરેક ભક્ત તો તેની રાહ જ જોતો હોય છે. પરંતુ નવરાત્રિમાં માતાનાં જાગરણમાં પંજાબીઓ શાકાહારી બની જાય છે. કાશ્મીરી પંડિતો પણ દેવીને માંસ ધરાવે છે. જોકે વૈષ્ણોદેવી શાકાહારી 'વૈશ્નવ' છે એટલે ત્યાં માંસાહાર નથી કરવામાં આવતો! આ બધામાં હિંદુ ધર્મની સંકુલતા, વૈવિધ્ય અને સમજી વિચારીને નક્કી કરેલી સીમા જોઇ શકાય છે, જે અત્યારે હિંદુઓ તરફથી જોખમમાં છે, અનેક બ્રાહ્મણ અને બ્રાહ્મણેતર જાતિઓની ખોરાકની ટેવોથી વિપરીત જઈને બધાં પર એકસમાન, સિદ્ધાંત ઠોકી બેસાડવાની , ભલે સાવ વિચિત્ર લાગે તેવી વાત હોવા છતાં શાકાહારી બનાવી દેવાની આ વાત છે.

ભારતમાં જે નવી વર્ણ વ્યવસ્થા ઉભરી રહી છે તેમાં શાકાહારીઓ પિરામિડની ટોચ પર બિરાજવા માગે છે. માંસાહારીઓનું સ્થાન પિરામિડને તળિયે માનવામાં આવે છે. ગાય અને ડુક્કરનું માંસ ખાનાર તો હજૂ તેનાથી પણ ક્યાંય નીચે છે. આ બધા ભેદ પશુઓના હક્કોને નામે પાડી રહાયા છે, જેને પરિણામે 'ઉપર'ના વર્ગને નીચેના વર્ગને દબાવી રાખવા માટે નૈતિક તાર્કિક ઉચ્ચ મંચ મળી રહે છે. પણ તેનાથી પણ વધારે એક બીનતાર્કિક સમજુતીની અગણવામાં આવે છે - મઠ વ્યવસ્થાની (કે બ્રાહ્મણવાદની) લોહી તરફની જુગુપ્સા. જેમને લોહી સાથે જ કામ પાડવાનું છે એવા સૈનિકો, કસાઈઓ કે બળદોની ખસી કરતા કે અળસિયાંઓ અને ઉંદરોને મારી નાખતા ખેડૂતો સુદ્ધાંને પરંપરાગત રીતે લોહીનો સ્પર્શ ન કરનાર શુદ્ધ લોકો કરતાં ઉતરતા ગણવામાં આવે છે.

લોહી માટેની જુગુપ્સાને કારણે માસિક સ્ત્રાવના સમયે કે બાળકના જન્મ સમયે સ્ત્રીઓને અશુદ્ધ માનવામાં આવે છે અને તેમને રસોડામાં નથી દાખલ થવા દેવામાં આવતી. 'સ્ત્રીઓને આરામની જરૂર હોય છે.' - છે ને એકદમ રચનાત્મક તર્ક! સ્ત્રીઓનો લોહી સાથેનો આ સંબંધ જ પુરુષને જાતિ પિરામિડની ટોચ પર સ્થાન અપાવે છે . એટલે જ બ્રહ્મચર્ય પાળનારાઓને તો હજુ પણ ઉંચું સ્થાન મળે છે કેમકે તેમણે સ્ત્રી જાતિનાં અંગત સ્ત્રાવો સાથે ક્યારેય કામ નથી પડવા દીધું.

ગૌરી એમને ધરાવાયેલ માછલીનો સ્વાદ માણે છે અને સ્ત્રીઓ તેમની આસપાસ ગીતો ગાય છે અને નૃત્ય કરે છે, ત્યારે મને મનમાં એમ થાય છે કે બ્રહ્મચર્યપાલન કરતા પુરુષ સંન્યાસીઓએ ઠોકી બેસાડેલ પ્રદૂષણ ફેલાવતી વિધિઓ, નૈતિકતાઓની તેમની આગવી વ્યાખ્યાઓ કે ઊંચનીચના ભેદ વિષે ગૌરીને કંઈ પરવા હશે? લોહીથી લથબથ થઈ જનાર કાલિની જેમ દુર્ગાની પણ બધે આણ નહીં પ્રવર્તતી હોય?

• મિડ-ડેમાં ૨૦ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ.
• દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, No fish for Gauri this year?નો અનુવાદ | પ્રયોજિત પુરાણશાસ્ત્રવિદ્યા

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૬ જુલાઈ, ૨૦૨૨

હર્મન હેસ્સનો વૃક્ષોને ૧૦૦ વર્ષ પહેલાંનો પ્રેમપત્ર

                                                            વૃક્ષો - હરમન હેસ્સ

હરમન હેસ્સ (૨ જુલાઈ ૧૮૭૭ - ૯ ઓગસ્ટ ૧૯૬૨)ના ટુકડાઓના ૧૯૨૦માં પ્રકાશિત થયેલ સંગ્રહ, Wandering: Notes and Sketches,માંથી

તેમની સૌથી ઊંચી ડાળોમાં વિશ્વનો મંદ મંદ રવ છે, તેમનાં મૂળમાં અનંતનો વાસ છે; પણ એટલાં  જે લોકો પોતાને ખોઈ નથી બેસતાં. પોતાની અંદર રહેલ જીવનની પુરી તાકાતથી પોતાના નિયમોથી પોતાને પરિપૂર્ણ કરવા, પોતાની ઓળખને રજુ કરવા માટે જ તેઓ લડે છે. એક મજબુત, સુંદર વૃક્ષથી વધારે પવિત્ર કે વધારે ઉદાહરણીય કાંઇ જ નથી.

“મારા માટે વૃક્ષો હંમેશાં સૌથી વધારે ઊંડે સુધી ઉતરતા ઉપદેશકો રહ્યં છે.  એમને જ્યારે જંગલો અને ઝાડીઓમાં સમુહમાં અને કુટુંબો સાથે જોઉં છું ત્યારે મને તેમના માટે આદરભાવ થાય છે.એમને વળી એકલાં ઊભેલાં જોઉં છું ત્યારે તો એ આદરભાવ વધી જાય છે. એ લોકો ત્યારે એકાકી વ્યક્તિ જેવાં લાગે છે. એ એકાકીપણું સંન્યાસીઓના જેવું નથી  જે તેમણે કોઈ કચાશમાંથી ચોરી લીધું હોય પણ નિત્ઝે કે બીથોવન જેવા કોઈ મહાન વ્યક્તિનાં એકાન્ત જેવું હોય છે. તેમની સૌથી ઊંચી ડાળોમાં વિશ્વનો મંદ મંદ રવ છે, તેમનાં મૂળમાં અનંતનો વાસ છે; પણ એટલાં  જે લોકો પોતાને ખોઈ નથી બેસતાં. પોતાની અંદર રહેલ જીવનની પુરી તાકાતથી પોતાના નિયમોથી પોતાને પરિપૂર્ણ કરવા, પોતાની ઓળખને રજુ કરવા માટે જ તેઓ લડે છે. એક મજબુત, સુંદર વૃક્ષથી વધારે પવિત્ર કે વધારે ઉદાહરણીય કાંઇ જ નથી. :કપાયેલું વૃક્ષ પોતાના થડમાં કોતરાઈ ગયેલાં વલયોના ઉઘાડા ઘામાં તેમના સઘર્ષો, બીમારીઓ, પીડાઓ, તેના પર થયેલા હુમલાઓ અને વાવાઝોડાંના માર સહન કર્યા છતાં સંકાડાયેલાં છતાં આરામદાયક વર્ષોમાં અનુભવેલાં તેનં સુખ અને સમૃદ્ધિના ઇતિહાસ રજુ કરી દે છે. દરેક ખેડૂતપુત્રને ખબર છે કે સૌથી વધારે કઠણ અને ઉમદા વૃક્ષનાં વલય સૌથી નાનાં હોય છે અને પર્વતોમાં ઊંચે, સતત જોખમોની વચ્ચે સૌથી વધારે અનાશ્ય, સૌથી વધારે મજબૂત અને સૌથી વધારે આદર્શ વૃક્ષો ઊગે છે.

વૃક્ષો અભયારણ્યો છે. તેમની સાથે જેમને વાત કરતાં આવડે છે, તેમને સંભળતાં જેમને આવડે છે, તેઓ સત્ય જાણી શકે છે. તેઓ વિદ્વતા કે જીવનબોધના ઉપદેશ નથી આપતાં, એ લોકો તો, વિગતોથી વ્યાકુળ થયા સિવાય,જીવનનો પ્રાચીન નિયમ ઉપદેશે છે.

વૃક્ષ કહે છે : મારો વિશ્વાસ મારી તાકાત છે.મને મારા પૂર્વજો વિશે કંઇ ખબર નથી, મારામાંથી દર વર્ષે પેદા થતાં હજારો સંતાનો વિશે પણ મને કંઇ ખબર નથી. મારાં બીજનાં રહસ્ય સાથે હું અંત સુધી જીવી જાઉં છું, અને તે સિવાય મને બીજાં કશાંની પરવા પણ નથી. મારામાંના ઈશ્વર પર મને શ્રધ્ધા છે. એ શ્રદ્ધાંના જોરે હું જીવું છું. I

જ્યારે આપણા પર વિપદા પડે છે અને જીવન અકારૂં થઈ પડે છે, ત્યારે વૃક્ષ પાસે આપણને કહેવા માટે કંઈક છે: શાંત થાઓ! શાંત થાઓ! મારી સામે જૂઓ ! જીવન સહેલું નથી, ને એટલું અઘરૂં પણ નથી. આ બધા બાલિશ વિચારો છે.… ઘર અહીં નથી કે ત્યાં પણ નથી. ઘર તો તમારી અંદર છે, અને નહીં તો બીજે ક્યાંય છે જ નહીં.

સાંજના પવનમાં હું જ્યારે વૃક્ષોના સરસરાટ સાંભળું છું ત્યારે મનમાં  પણ રખડવા નીકળી પડવાની તીવ્ર ઈચ્છા મારાં હૃદયને ચીરવા લાગે છે. લાંબા સમય સુધી જો કોઈ તેમને સાંભળે તો આ અદમ્ય ઇચ્છા તેનું મૂળ,તેનો અર્થ, છતું કરે છે. કદાચ એવું લાગે પણ પોતાની વેદનાથી ભાગી છૂટવાની એમાં કોઈ વાત નથી. એ તો ઘર માટેની ઝંખના છે, માની યાદ માટેની ઝંખના છે, જીવનનાં નવાં રૂપકો માટેની ઝંખના છે. એ ઘર  તરફ દોરી જાય છે. દરેક રસ્તો ઘર તરફ જાય છે, દરેક પગલું નવો જન્મ છે, દરેક પગલું મૃત્યુ છે, દરેક કબર માતા છે.

એટલે જ્યારે આપણે આપણા બાલિશ વિચારો સાથે તેમની સામે ઊભાં હોઈએ છીએ ત્યારે સાંજે વૃક્ષ લહેરાય છે : આપણા કરતાં જેમ તેમની આવરદા લાબી હોય છે તેમ જ વૃક્ષોની યાદદાસ્ત લાંબી હોય છે, શ્વાસોચ્છ્શ્વાસ ઊંડા અને રાહત કરનારા હોય છે. જ્યાં સુધી આપણે તેમને સાંભળતાં નથી ત્યાં સુધી તેઓ આપણા કરતાં વધુ ડહાપણ ધરાવતાં હોય છે. પણ જેવું આપણે વૃક્ષોને સાંભળવાનું શીખી જઈએ છીએ, આપણા વિચારોનું લાઘવ, આપણી ઝડપ અને આપણા વિચારોની બાળસહજ ઉતાવળ અજોડ ખુશી સિદ્ધ કરી લે છે. જે કોઈ વૃક્ષને ધ્યાનથી સાંભળવાનું શીખી જાય છે તે ક્યારે પણ વૃક્ષ બનવા નથી ઈચ્છતું. પોતે જે છે તે સિવાય એને બીજું કંઈ જ બનવું નથી. એ ઘર છે. એ ખુશી છે.

નતાશ્ચા મૅકેલ્હોને હર્મન હેસ્સની આ ગદ્ય કવિતા ફિલ્મનિર્માતા બ્યૂ કેરોઆક નિર્મિત શ્રેણી Wander   માટે ક્યૂ સ્થિત રોયલ બટૅનિકલ ગાર્ડનની સૈરનું વર્ણન કરવા પઠન કર્યું હતું.[1]

Perspective by Maria Popova

The Marginalian, પરના મારીઆ પૉપોવાના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Wander: Natascha McElhone Reads Hermann Hesse’s 100-Year-Old Love Letter to Trees in a Virtual Mental Health Walk Through Kew Gardensમાંથી હરમન હેસ્સના વૃક્ષોને ઉદ્દેશાયએલા પત્રનો અનુવાદ

---

[1] [1] Wander Episode 4 - Natascha McElhone at Royal Botanic Gardens, Kew

સંપત્તિ સાથેનો આપણો સંબંધ - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

છેલ્લાં સોએક વર્ષોથી, તેમાં પણ કરીને મુડીવાદ કે સામ્યવાદ જેવી વૈજ્ઞાનિક આર્થિક વિચારધારાઓના ઉદય પછી તો ખાસ, વ્યાપારને વધારેમાં વધારે ભૌતિકવાદી, ભ્રષ્ટ અને દૂષિત કરનાર દુષ્ટ બળ તરીકે જોવાય છે. પૈસો (વ્યાપાર ) બનાવવો ખરાબ છે, પણ તેને (દાનમાં) વહેંચી દેવો એ સારૂં કામ છે. ધનિક વર્ગને હંમેશાં ગરીબ જ મનાતા 'સામાન્ય વર્ગ'ની સામે ખડો કરી દેવામાં આવે છે. જેની પાસે પૈસો છે તે પ્રમાણિત થયેલા શોષણકારો જ મનાય છે.

આ જ ધારણાથી મહાત્મા ગાંધી અને જવાહરલાલ નેહરૂ પણ પ્રભાવિત થયા હતા, અને તેથી સમાજવાદી નીતિને પસંદ કરતા હતા. રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ પણ આ ભાવનાની અસરમાં છે, એટલે તેના સ્વયંસેવકો - સંઘપ્રચારકો- પાસે પણ સાદગી, ગરીબી અને બ્રહ્મચર્યનાં પાલનનો આગ્રહ રાખે છે. તેમાંના સૌથી નોંધપાત્ર પ્રચારક, આપણા વર્તમાન પ્રધાનમંત્રીના ધનિક ઉદ્યોગપતિઓ સાથેના સંબંધો તેમના જ પક્ષના કેટલાક લોકોને ખુંચે છે. ભણેલી, બ્રાહ્મણ, નોકરશાહી પણ આવી જ શંકા સેવે છે કેમકે તેમણે કિનારે ઊભીને, વીસમી સદીના અંતમાં આપણા દેશમાં ઉભરતી નવ્ય-વર્ણવ્યવસ્થામાં ક્ષત્રિય રાજકારાણીઓ સાથે મળીને ઓળખીતા પારખીતાંને ફાયદો કરાવતા મૂડીવાદમાં રાચતા વૈશ્ય વર્ગને જોયો છે.

જોવાનું એ છે કે જૈનો, મારવાડીઓ અને ગુજરાતી વેપારી વર્ગ પણ પૈસો અનિષ્ટ છે એ ધારણાને માને છે. એ પાપને ધોવા સારૂ કરીને એ લોકો શાકાહારી રહે છે, મોટાં મંદિરો બનાવવામાં કે તેમના વતી ઉપવાસ વ્રતો પાળનાર ગુરૂઓને મસમોટાં દાનો કરે છે. કેસરી રંગનાં વસ્ત્રોમાં સજ્જ ગુરુઓ મોંઘીદાટ ગાડીઓમાં ફરે છે, એફએમસીજી, આરોગ્યસેવાઓ કે સ્પા જેવાં વિશાળ વ્યાપાર સામ્રાજ્યો ફેલાવીને બેઠા છે, અને તેમની તેજ વ્યાપારી સૂઝને છુપાવીને જાહેર કરતા રહે છે કે આ બધું તેમની માલિકીનું છે જ નહીં; તેમની વૈભવી રહેણીકરણી તો ભક્તોની કૃપાદૃષ્ટિને આભારી છે. પોતે મહેનત કરીને પૈસો કમાયા છે અને હવે તેને પોતા માટે ખર્ચે છે એમ કહેવું એ તેમની કારકિર્દી માટે મૃત્યુઘંટ બની શકે છે.

હિંદુ પુરાણોમાં સંપત્તિ સામે કદિ પણ વાંધો નથી બતાવાયો. સંપત્તિ તો સૌથી જુનાં,દેવી લક્ષ્મી છે જેમનું ઋગ વેદનાં શ્રી સુક્તમાં ગાયો, અનાજ, સોનું અને સંતાન માટે આહ્વાન કરાય છે. સવાલ સંપત્તિ સાથેના આપણા સંબંધનો છે. પુરાણોમાં બ્રહ્માનો પુત્ર ઈંદ્ર હંમેશાં સંપત્તિની પાછળ ભમે છે. તેની સામે, વિષ્ણુ સંપત્તિને આકર્ષે છે તો શિવ સંપત્તિથી વિરક્ત છે. સંપત્તિની પાછળ ભમનારાઓની પૂજા નથી થતી અને સંપત્તિને અવગણનારાઓને મંદિરોમાં બેસાડી દેવામાં આવે છે. વિષ્ણુને ગૃહસ્થ સાથે અને શિવને સંન્યાસીઓ સાથે સાંકળવામાં આવે છે પરંતુ શિવને પર્વતોની રાજકુંવરી પાર્વતી સાથે લગ્ન કરવું પડે છે, જે ખુદ અન્નની દેવી અન્નપૂર્ણા છે . આમ માનવ સમાજનું ધ્યાન સંપત્તિ પર નહીં પણ અનાજ પર દોરવામાં આવે છે. સંપત્તિનો ત્યાગ કરનાર સંન્યાસીને પણ અનાજની જરૂર તો પડે જ છે. આમ અનાજ અને સંપત્તિ બન્ને મહત્ત્વનાં હોવા છતાં તેમનાં ઉત્પાદન અને વહેંચણીને અલગ કરી દેવાયાં છે.

સંપત્તિ સાથેના સંબંધનો આ વિચાર ડાબેરી કે જમણેરી અર્થાશાસ્ત્રીઓને પસંદ નથી પડતો. વર્તણૂક આધારિત વ્યવહારૂ અર્થશાસ્ત્રની વાતમાં પણ લાગણીને સ્થાન નથી, તેનું સીધું કારણ છે કે લાગણીઓ માપી ન શકાય અને એટલે વિજ્ઞાનના દાયરાની બહાર છે. તેની સામે, હિંદુ શાસ્ત્રો માનવીના સંપત્તિના સંબંધોથી મનોગ્રસ્ત છે.આપણી કેટલા પૈસા છે એ શું આપણી ઓળખ છે?દુનિયાના સૌથી સંરુદ્ધ લોકોની વાહ વાહ એટલા સારુ જ થાય છે? સ્વાભાવિક છે કે જો જવાબ 'હા' હોય, તો તે સારૂં તો નથી જ. એનો અર્થ એ કે, જેને પોતાની જાતને પ્રમાણિત કરવા માટે સંપત્તિની જરૂર ન હોવા છતાં સંપત્તિને આકર્ષનારા વિષ્ણુને બદલે સંપત્તિની પાછળ ગાંડા ઈંદ્રને કે સંપત્તિને વળગી રહેનારા બ્રાહ્મણોને આપણા આદર્શોનાં સિહાસને બેસાડીએ છીએ.

જો આપણા રોકાણકારો તેમની મુડીને જોખમમાં મુકીને ભારતીય સામાજિક વ્યવસ્થાને ઊંચી લાવે એમ ઈચ્છતાં હોઇએ, તો તેમનો સંપત્તિ સાથેનો સંબંધ આપણે સમજવો જોઈશે. તવંગર લોકોને ખબર છે તેમના માટેનો ભય કે પ્રીતિ તેમનાં ગજવામાં ખણકતા રૂપિયાને પ્રતાપે છે. તો પછી જે નાણાં કોથળી ખુલ્લી મુકવાથી પોતાને ગરીબીના દહાડા જોવા પડે એવું તેઓ શા માટે કરે?

હિંદુ આધ્યાત્મિકતાની ભૂમિકા બહુ સરળ છે અને હિંદુ ભૌતિકવાદ સાથે વણાઈ ગયેલી છે. ગરીબોએ પરિસ્થિતિઓથી સંતોષ માનવો અને ધનિકોએ છૂટ્ટા હાથે દાન કરવાં. પરંતુ આધુનિક મૅનેજમૅન્ટ વિશ્વમાં સંતોષ તો ખરાબ શબ્દ મનાય છે અને ઉદારતા (આપવાની ઈચ્છા) કરતાં દાન (આપવું) એટલે વધારે અગત્યનું મનાય છે કે ઉદારતા માપી નથી શકાતી જ્યારે દાન માપી શકાય છે. અને આખી સમસ્યાનું મૂળ પણ અહીં જ છે.

• ધ ઈકોનોમિક ટાઈમ્સમાં ૧૯ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ.
• દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Our relationship with wealthનો અનુવાદ | પ્રયોજિત પુરાણશાસ્ત્રવિદ્યા

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૨૨ જૂન, ૨૦૨૨

નવા શબ્દો (૧૯૪૦) - [૪] - જ્યોર્જ ઑર્વેલ

નવા શબ્દો (૧૯૪૦) / New Words [૩] થી આગળ

આમ જેમ ગર્ભને માતાનાં ગર્ભાશયની બહાર વિકસાવવાનો વિચાર, માણસ જાતિ, સમાજ, અને કુટુંબ પરની તેની સંભવિત અસરો સિવાય પણ જેમ અપવિત્ર છે તેમ જ ભાષા જેવી મૂંળભૂત બાબત પર હુમલો કરવો, કે આપણાં મનનાં સ્વાભાવિક માળખાં પર જ હલ્લો કરવો એ પણ અનાચાર જ છે, અને માટે જોખમી છે. મારૂં એવું કહેવું નથી કે કોઈ કદાચ ચોક્ખેચોક્ખુ આ રીતે ભલે કદાચ ન કહે, પણ ભાષાને સુધારવી એ ઈશ્વર પર હલ્લો કરવા સરખું જ છે. આ વાંધો મહત્વનો છે, કેમકે મોટા ભાગનાં લોકો તો આવા વિચારથી જ ભાષા સુધારની વાત જ નહીં વિચારે. અને જો અનેક લોકો આ પ્રયોગ ન કરવાનાં હોય તો આ વાત જ અર્થહીન બની જાય છે. મારા માનવા મુજબ જેમ્સ જૉઈસ અત્યારે કરી રહ્યા છે તેમ એકાદ વ્યક્તિ, કે મુઠ્ઠીભર લોકો પણ,આવો પ્રયાસ કરે એ એકલો ખેલાડી એકલોએકલો ફુટબૉલ રમે એટલું જ હાસ્યાસ્પદ છે. જરૂર તો છે હજારો પ્રતિભાશાળી, પણ અન્યથા સામાન્ય, લોકો નવા શબ્દો શોધવામાં એટલી જ સંન્નિષ્ઠતાથી મચી પડે જેટલું શેક્સપિયર પરનાં સંશોધનો કરવામાં મચી પડે છે. જો આમ થાય તો, મારૂં માનવું છે કે આપણે ભાષાની બાબતે કમાલ કરી શકીએ.

હવે વાત કરીએ સાધનોની. એક ઉદાહરણ તરીકે લેવું હોય તો બહોળા પરિવારનાં સભ્યો દ્વારા, બહુ જ સામાન્ય રીતે, નાના પાયા પર, શબ્દોની શોધને લઈ શકાય. લગભગ દરેક મોટા પરિવારમાં બે ચાર એવા શબ્દો હોય જ છે જેના શબ્દકોશની બહારના, આગવા મર્મના જ, અર્થ લોકોને ખબર હોય છે. બધાં જ જેનો એક જ અર્થ સમજતાં હોય એવા ઘરઘરાઉ  શબ્દો, એ કુટુંબની જ સીમામાં રહ્યે રહ્યે પણ, શબ્દકોશમાં  રહી ગયેલ છીડાંઓને વિશેષણો મારફત પુરી લઈ શકે છે. આ કુટુંબને આવા શબ્દો ખોળી કાઢવામાં લગભગ આખાં કુટુંબને થયેલા અનુભવો કામ આવે છે. સર્વસામાન્ય અનુભવ વિના તો કોઈ શબ્દોનો કંઈજ અર્થ ન બેસે. મને કોઈ એમ કહે કે 'બર્ગમૉટ –એક ખુશબોદાર છોડ- ની સુગંધ કેવી હોય?' તો તેમને મારો જવાબ 'વર્બેના - ખુશબોદાર પાંદડાંવાળો એક છોડ- જેવી' તો જ સમજાય જો તેમને વર્બેનાની સુગંધ કેવી હોય તેનો આછોપાતળો પણ ખ્યાલ હોય. એટલે નવા શબ્દોની ખોજ અને સર્વસામાન્ય અનુભવના દાખલામાં બહુ જ સ્પષ્ટ સમાનતા છે; દરેક પાસે, વર્બેનાની સુગંધ જેવાં  સ્થૂળ અને પ્રત્યક્ષ  માપદંડ હોવાં જોઇએ જેનો ઉપયોગ કરવાથી ગેરસમજણની કોઈ જ ગુંજાઈશ ન રહે.

વ્યાખ્યાઓની ખાલી ખાલી વાતો કરવાનો કોઈ અર્થ નથી;  કોઈ સાહિત્યિક વિવેચક દ્વારા વપરાયેલા (ભાવુક[1], અણઘડ કે માંદલું જેવા) શબ્દોનો જ્યારે જ્યારે અર્થ કરાતો હોય છે ત્યારે આ વાત દેખાઈ આવે છે. દરેક વપરાશકાર તેને પોતાનાં અર્થઘટન અનુસારે પ્રયોજે છે, પરિણામે અસર અર્થવિહિન બની રહે છે. નામ આપવા માટે, બહુ જ સ્પષ્ટ સ્વરૂપે તેનો અર્થ દેખાય તે જરૂરી છે, અને પછી જુદાં જુદાં લોકોએ પોતપોતાનાં મનમાં તે ગોઠવી કાઢેલ હોય, અને હવે તેને ખાસ નામ મળવું જોઇએ એવું જણાઈ પણ ચુક્યું હોવું જોઈએ. પછી એ વિચારને નિર્ભેળ અસ્તિત્ત્વ કેમ આપવું એટલો જ સવાલ રહે છે.

એક વસ્તુ જે આ તબક્કે આપોઆપ ધ્યાન પર આવે છે તે છે ચિત્રપટ. ફિલ્મમાં વિકૃતિ સર્જવાની કે અવનવી કલ્પનાઓ સર્જવાની કે મહદ અંશે ભૌતિક દુનિયાની સીમાઓમાંથી છટકી શકાવી જે અભિપ્રેત શક્તિઓ રહેલી છે બધાંનાં ધ્યાન પર આવી હશે. મને લાગે છે રંગમંચની પાર જે વસ્તુઓ રહી છે તેના ધ્યાન આપવાને બદલે કે માત્ર વાણિજ્યિક જરૂરિયાતોને કારણે જ તેનો ઉપયોગ રંગમંચ પરનાં નાટકોની નકલો દેખાડવા માટે થઈ રહ્યો છે.  જો તેનો યથોચિત ઉપયોગ કરવામાં આવે તો માનસિક પ્રક્રિયાઓને અભિવ્યક્ત કરવા માટેનું એ એક સબળ, સંભવિત, માધ્યમ છે. મેં ઉપર જણાવ્યું તેમ સ્વપ્નને શબ્દોમાં વર્ણવવું લગભગ અશક્ય છે, પણ પરદા પર તેને બહુ સારી રીતે રજૂ  કરી શકાય.

વર્ષો પહેલાં મેં ડગ્લાસ ફેરબૅંકની એક ફિલ્મ જોઈ હતી, જેનો અમુક ભાગ સ્વપ્નની રજૂઆત હતો. જોકે બાકીની મોટા ભાગની ફિલ્મમાં તમે નિર્વસ્ત્ર થઈને જાહેરમાં ફરો છો એવાં સ્વપ્નો જેવી મુર્ખી વાતો હતી, પણ અમુક મિનિટો પુરતું એમાં સ્વપ્નની એવી રજૂઆત હતી જે શબ્દોમાં કે ચિત્રોમાં, કે હું ધારૂં છું કે સંગીતમાં પણ, ક્યારેય ન વર્ણવી શકાય. મેં આવા જ ટુકડાઓ બીજી ફિલ્મોમાં જોયા છે, જેમકે ડૉ. કૅલીગરી. આ ફિલ્મ જોકે  મોટે ભાગે સાવ મુર્ખામી જ હતી, તેનાં અદ્‍ભુત ઘટકો કોઈ ચોક્કસ અર્થ કહેવાને બદલે તેના પોતા માટે જ શોષાઈ જતાં હતાં.

એ દૃષ્ટિએ વિચારો તો એવું લાગે કે મનમાં એવું કંઇક છે જે ફિલ્મના તોડામરોડ પ્રભાવથી પણ દર્શાવી ન શકાય.પોતાનાં અંગત ચિત્રપટ મશીન,  જરૂરી બધાં અન્ય સાધનો, બુદ્ધિશાળી અભિનેતાઓનો મોટા કાફલા વગેરેની મદદથી કોઈ લખપતિ, જો ધારે તો, પોતાની અંગત જીંદગી લગભગ તો રજુ કરી જ શકે. તર્કબદ્ધ જુઠ્ઠાણાંઓ કહ્યા સિવાય જ એ પોતાનાં પગલાંઓના સાચાં કારણો સમજાવી શકે, યોગ્ય શબ્દો ન હોવાથી એક સામાન્ય માણસે જે કંઈ તાળાંકુંચીમાં બંધ કરી રાખવું પડે છે તે બતાવી શકે. સરળ શબ્દોમાં કહીએ તો એ પોતાની જાત બીજાંને સમજાવી શકે. જોકે, અતિતીવ્ર બુદ્ધિશાળી ન હોય તે સિવાયની અન્ય કોઈ વ્યક્તિએ પોતાની અંગત જીંદગી જાહેરમાં દેખાડો ન કરવી જોઈએ. જરૂર તો છે  લોકોમાં આમ રીતે વિખરાયેલ પડેલ નામ વગરની લાગણીઓને ખોળી કાઢવાની. બધા જ  પ્રભાવશાળી ઉદ્દેશ્યો જે શબ્દોમાં નથી ઢાળી શકાતા, અને જે સતત જૂઠ અને ગેરસમજણનાં કારણો છે, તેમને શોધી કાઢી શકાય , તાદૃશ્ય સ્વરૂપ આપી શકાય  અને નામ આપી શકાય. મને ખાત્રી છે કે રજુઆતની અમાપ શક્તિઓ વડે, કાળજીપૂર્વક તપાસ કરનાર યોગ્ય લોકોના હાથમાં, ફિલ્મો આ સિદ્ધ કરી શકે, જોકે વિચારોને તાદૃશ્ય સ્વરૂપમાં મુકવું હંમેશાં આસાન નથી હોતું - શક્ય છે કે પહેલી નજરે, અન્ય કોઈ પણ કળા જેટલું મુશ્કેલ હોઈ શકે.

નવા શબ્દોએ કેવું સ્વરૂપ લેવું જોઈએ તે વિશે નોંધ. ધારોકે, પુરતો સમય, આવડત અને નાણાંકીય પહોંચવાળાં હજારો લોકો ભાષામાં ઉમેરો કરવાનું કરે છે; ધારોકે એ લોકો નવા શબ્દો અને તેની સંખ્યા વિશે પણ સહમતિ કરી લીધી છે; તો પણ તેમણે એટલી સંભાળ તો લેવી પડશેકે આવી અને જતી રહી એ કક્ષાની ભાષા શોધી ન બેસાય. મને એવું લાગે છે કે શબ્દ, તેમાં પણ ખાસ તો હજુ અસ્તિત્ત્વ જ ન ધરાવતો શબ્દ, કોઇ સ્વાભાવિક સ્વરૂપ, અને વધારે તો મહત્ત્વનું એ કે અલગ અલગ ભાષાઓમાં અલગ અલગ સ્વાભાવિક સ્વરૂપો, ધરાવે.જો ભાષાઓ ખરેખર સુસ્પષ્ટ હાવભાવ દર્શાવી શકતી હોત તો શબ્દોના સ્વર પર Iઆપણે અત્યારે જે રમત કરીએ છીએ તે કરવી ન પડતી હોત. પણ મને એવું લાગે છે શબ્દના ધ્વનિ અને તેના અર્થ વચ્ચે કોઈ સંબંધ હોવો જ જોઈએ.

(મારી માન્યતા મુજબ) ભાષાના ઉદ્‍ભવનો સ્વીકૃત અને બુદ્ધિગમ્ય સિદ્ધાંત આ હોઈ શકે:

શબ્દો વાપરતો થયો તે પહેલાં આદિ માનવ સ્વાભાવિક રીતે ઈશારાઓ પર આધાર રાખતો હતો, અને બીજાં કોઈ પણ પ્રાણીની જેમ ઈશારા કરતી વખતે, ધ્યાન ખેંચવા, અવાજો કરતો. હવે જે અર્થ સમજાવવો હોય તે મુજબનો ઈશારો સહજપણે જ થઈ જાય છે અને જીભ સહિતના શરીરના બીજા ભાગો તેને અનુસરે છે. આમ જીભનાં આવાં હલનચલનથી થતા અમુક અવાજો તેના તે મુજબના અર્થ સાથે સંકળાઈ જાય.

પદ્યમાં અમુક શબ્દોના સીધા અર્થ ઉપરાંત તેમના અવાજોથી અમુક ખ્યાલો સુચવી શકે.  આમ : ‘Deeper than did ever plummet sound’/ હંમેશ કરતાં વધારે ઊંડો હતો ઓળંબાના પતનનો નાદ (શેક્સપીઅર, કદાચ એકથી વધારે વાર)  ‘Past the plunge of plummet’/ઓળંબાના પતન પછી (એ ઈ હાઉસમૅન)‘the unplumbed, salt, estranging sea’/અથાહ, ખારોઉસ, વિમુખ કરતો સમુદ્ર (મેથ્યુ આર્નોલ્ડ) વગેરે. સીધું જ છે કે સીધા અર્થ ઉપરાંત plum /પ્લમ- કે  plun /પ્લન- ના અવાજને અથાહ સમુદ્ર સાથે કંઈ સંબંધ છે. એટલે, નવા શબ્દોના ગઠનમાં અવાજની ઉચિતતા તેમ જ અર્થની ચોક્કસતા એ બન્ને પર ધ્યાન આપવું જોઈશે. અત્યારે જેમ થાય છે તેમ જૂના શબ્દોમાંથી નવીનવાઈનો કોઈ એક શબ્દ કાઢવાથી જ નહીં પણ થોડા ઘણા અક્ષરોને આમતેમ ગોઠવીને પણ નહીં ચલાવાય. દરેક નવા શબ્દનું સ્વાભાવિક સ્વરૂપ નક્કી કરવું પડશે. શબ્દોના ખરા અર્થ પર સહમતી સાધવાની જેમ આમાં પણ બહુ મોટી સંખ્યામાં લોકોનો સહકાર જોઈશે.

મેં આ બધું ઉતાવળે લખ્યું છે, એટલે જ્યારે હું તે વાંચી જાઉં છું ત્યારે મને તેમાં મારી દલીલોના કાચા પટ્ટા દેખાય છે જેમાંનો મોટા ભાગ તો બહુ સામાન્ય જણાતી વાતો જ છે. ખેર, મોટા ભાગનાંને તો ભાષા સુધારનો વિચાર જ ક્યાં તો સાવ ઉપરચોટિયો લાગે કે પછી તરંગી વિષયાંતર લાગે. તેમ છતાં, લોકો, ખાસ કરીને જેઓ એકબીજાં સાથે આત્મીય નથી,વચ્ચે  સમજનો જે ધરાર અભાવ દેખાય છે તેનો વિચાર તો કરવો જ જોઈએ. સેમ્યુઅલ બટલર કહે છે તેમ (એક વ્યક્તિથી બીજી વ્યક્તિ સુધીનું વિચાર હસ્તાંતરણ) એવી કળા છે જે ક વ્યક્તિથી બીજી વ્યક્તિ સુધી 'જીવી' જ શકાય. જો આપણી ભાષા વધારે સક્ષમ હોત તો એવું કરવાની જરૂર ન રહે,. નવાઈની વાત છે કે આપણું જ્ઞાન અને આપણાં જીવન અને (મારૂં માનવું છે કે જે પાછળ પાછળ જ આવે) આપણાં મનની ગુંચવણો એટલી ઝડપથી વધી રહ્યાં છે કે પ્રત્યાયનનું એક મુખ્ય સાધન, ભાષાએ ભાગ્યે જ હલવું જોઇએ.  આ કારણસર જ મારૂં માનવું છે કે ચાહી કરીને નવા શબો ખોળવાનો ખ્યાલ, કમસેકમ, વિચારી જવા લાયક તો છે.

+                      +                      +                      +

ચાહી કરીને નવા શબ્દો ઉમેરીને ભાષાને વિચારોનાં પ્રત્યયન માટે સક્ષમ કરવી જોઈએ એ વિચારને સશક્તપણે રજૂ કરવાના જ્યોર્જ ઑર્વેલનો આ લાંબોપહોળો પ્રયત્ન તેમને પોતાને જ બહુ નક્કરપણે રજુ કરાયેલો નથી લાગતો. એટલે લેખને અંતે તેઓ જ્ઞાન અને મનને ગુંચવતી બાબતોની ઝડપને જ પુરતું કારણ ગણી લે છે.

જે બરાબર પણ છે. સંદર્ભો સાવ જ બદલાઈ જાય તો જુના શબ્દો એ જ વિચારને નવા સંદર્ભમાં રજુ કરવામાં ટુંકા પડતા લાગે તો નવા શબ્દો ઉમેરાવા તો જોઈએ…..

+                      +                      +                      +

જ્યોર્જ ઓર્વેલના બિન-કાલ્પનિક નિબંધ, New Wordsનો આંશિક અનુવાદ 

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

New Wrodsના આ અનુવાદના ચારેય આંશિક અનુવાદને એક સાથે વાંચવા / ડાઉનલોડ કરવા માટે નવા શબ્દો (૧૯૪૦) પર ક્લિક કરો.

 

---

[1] એક વાર મેં એવા લેખકોની યાદી બનાવી જેને વિવેચકો 'ભાવુક' કહેતા હોય. છેલ્લે એવું થયું કે અંગ્રેજીના લગભગ બધા જ લેખક તેમાં આવી ગયા હતા. હોમરમાં દરેક મહેમાનને દોસ્તીનાં પ્રતિક સ્વરૂપે જેમ તાંબાની ત્રણપગી ઘોડી અપાતી એમ આ શબ્દ ધિક્કારનું એક અર્થવિહિન પ્રતિક બની રહ્યો છે.

૧૦૦ શબ્દોની વાત : આંતરસ્ફુરણાની ખોજ

 તન્મય વોરા

આપણે ક્યાં તો આંતરસ્ફુરણા થાય કે પછી પુસ્તકો, બ્લૉગ્સ કે વિડીયો પરથી મળી જાય તેની રાહ જોઈએ છીએ. આંતરસ્ફુરણા થાય તેની રાહ જોવા કે મેળવવા મેં કલાકો ગાળ્યા છે. તેનાથી ફાયદો થયો, પણ ટુંકા ગાળા માટે જ.

મારા અનુભવે, આંતરસ્ફુરણા થવા માટે વધારે સારો રસ્તો કામે ચડવાનો છે. એક વાર તમે કામની લયમાં વહેવા લાગો, તેને પુરૂં કરતાં કરતાં સુધારતા જાઓ એ જ આંતરસ્ફુરણાનો સ્રોત છે, અને વધારેને વધારે પ્રેરણાને સ્ફુરવામાં મદદ કરે છે.

રાલ્ફ રૂડો એમર્સને સાચું જ કહ્યું છે કે, 'એક ઔંસ જેટલું કામ એક ટન જેટલા સિદ્ધાંત સમાન છે.'

શ્રેષ્ઠ સ્ફુરણા કામ કરતાં કરતાં જ થાય છે.

• તન્મય વોરાના, QAspire.com પરના લેખ In 100 words : Finding Inspirationનો અનુવાદ

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

વૈદિક સંચાલન વ્યવસ્થાની પુનઃમુલાકાત - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

વેદોને સંચાલન વ્યવસ્થા સાથે સંબંધ હતો, કે પછી માત્ર કોઈ દીક્ષા પામેલ લોકો સમજી શકે, બહારથી સ્વીકારેલ, સંચાલન વ્યવસ્થા જેવી દુન્યવી બાબતો જેને સ્પર્શી ન શકે એવા ઉપદેશ કે બોધ સાથે જ તેમને લેવાદેવા હતી ? આ સવાલનો જવાબ તમારા વેદ, અને સંચાલન વ્યવસ્થા, અંગેના દૃષ્ટિકોણ પર આધાર રાખે છે. વેદો એવાં વિચારબીજોનો સમુહ છે જે ઋગ્વેદમાં છંદોબદ્ધ સ્ત્રોત્રોના રૂપમાં, સામવેદમાં સુરાવલીઓના રૂપમાં, યજુર્વેદમાં ક્રિયાકાંડોના રૂપમાં, અથર્વવેદના મંત્રોની મોહિની ક્રિયાકાંડોના રૂપમાં કે તેમના પરનાં બ્રાહ્મણ, આરણ્યક કે ઉપનિશદોનાં વિસ્તૃત વિવરણોના સ્વરૂપમાં વ્યક્ત થાય છે, વેદો ૪,૦૦૦ વર્ષો પહેલાં ઉત્તર ભારતમાં અસ્તિત્વમાં આવ્યા અને બહુ લાંબા કાળ સુધી મૌખિક રીતે પ્રસાર પામ્યા અને લગભગ ૧,૫૦૦ વર્ષ પહેલાં જ લેખિત સ્વરૂપમાં ઢળ્યા. પછીથી જે હિંદુ ધર્મ તરીકે ઓળખાયો તેના પર આ ગ્રંથોની ઊંડી અસર રહી. હવે તો તેમને 'ધાર્મિક' ગ્રંથો જ માની લેવામાં આવેલ છે, એટલે કે તેમનો સંબંધ અલૌકિક અને અભૌતિક બાબતો સાથે જ છે, અને એટલે એમ માનવામાં આવે છે કે સંચાલન વ્યવસથા જેવી ભૌતિક બાબત સાથે તેને કંઇ જ સંબંધ ન હોઈ શકે. જોકે આવા ભેદ લોકોએ માની લીધેલ છે જે આપણે માની લેવાની કોઈ જરૂર નથી.

આપણે ઋગ્વેદના પહેલા મંત્રને સમજીએ. ભાષાવિદો એવાં તારણ પર આવેલા છે કે ઋગ્વેદમાં આ પહેલાંના શ્લોકો પણ છે, પરંતુ જ્યારે પુસ્તકોને પુનઃગઠિત કરાયાં ત્યારે આ સૂક્ત સૌ પ્રથમ મુકવામાં આવ્યું . સામાન્ય લોકોને,એક યા બીજાં જુનવાણી કારણો વડે, સમજણની આ પ્રક્રિયાથી પરંપરાવાદીઓ દુર રાખશે. આ અલગતાવાદી નિયમો ૠચાઓની અલંઘ્યતાને સુરક્ષિત કરવા બનાવાયા હતા, પણ પુજારી વર્ગમાં તો લાયસન્સ રાજની પેઠે ભ્રષ્ટાચાર વિકસાવતા નીવડ્યા. ૨૧મી સદીમાં આપણે આ આપણે આવી માન્યતાઓનો બોજ પણ વેંઢારવાની જરૂર નથી. આ ઋચાને ઋગ્વેદ ૧.૧.૧ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, એટલે કે તે પહેલાં મડળ (દસ પુસ્તકોનો સમુહ)નાં પહેલાં સૂક્તની પહેલી ઋચા છે. બીટલ્સને વાંચ્યા એમ જેમ કહેવાય તેમ નથી તેમ વેદો પણ વાંચી જવાય એવા ગ્રંથો નથી. તેમને ધ્યાનથી સાંભળવાના છે અને ઋચાઓને દસ સમકેન્દ્રી વર્તુળો જેવા ધ્વનિની જેમ, બ્રાહ્મન (સંધિ= બ્રહ [વિશાળ) + માનસ] વિચાર શક્તિ])ને આહવાન કરવા માટે, કલ્પવાની છે. તે પછી ૨,૦૦૦ વર્ષ બાદ રચાયેલ ભગવદ ગીતામાં વેદોને ઈશ્વરની સાથે સરખાવાયા અને તેની ઋચાઓને, અને તેમ કરીને ભાષાને, અને તેમના થકી ખુદ ઈશ્વરને, સાચવી રાખનારા બ્રાહ્મણ કહેવાયા.

એ ૠચા આ મુજબ છે -

अग्निमिळे पुरोहितं यज्ञस्य देवमृत्विजम ।

होतारं रत्नधातमम् ।। (ऋग्वेद १/१/१)

આ ઋચાનો શબ્દાર્થ આ મુજબ થાય - અમે એવા અગ્નિદેવની સ્તુતિ કરીએ છીએ જે (શ્રેષ્ઠ પરમાર્થનાં કામ) યજ્ઞના પુરોહિત (આગળ ધપાવવા વાળા), દેવતા (અનુદાન દેવાવાળા), ઋત્વિજ^[1] (સમય મુજબ વિધિ સંપન્ન કરનાર), હોતા (દેવોનું આહવાન કરનાર) અને રત્નધાતમમ (રત્નો- યજ્ઞના લાભો -વહેંચનાર) છે.

[ગુજરાતીલેક્ષિકોન.કોમ શબ્દકોશ ભગવદ્‍ગોમંડળ દ્વારા કરાયેલો 'પુરોહિત' એક અન્ય અર્થ 'આગળ મૂકેલ કે સ્થાપેલ; અગ્રે ધરેલ' પણ બતાવે છે. એ અર્થના પ્રાસમાં આ ઋચાનો શબ્દાર્થ આ રીતે પણ કરાય છે - (દરેક બાબાતમાં) અગ્રસ્થાન ધરાવતા એવા અગ્નિદેવની અમે સ્તુતિ કરીએ છે જે (શ્રેષ્ઠ પરમાર્થનાં કામ) યજ્ઞના દેવતા (અનુદાન દેવાવાળા), ઋત્વિજ (સમય મુજબ વિધિ સંપન્ન કરનાર), હોતા (દેવોનું આહ્વાન કરનાર) અને રત્નધાતમમ (રત્નો -યજ્ઞના લાભો- વહેંચનાર) છે.]^[2]

અગ્નિનું મહત્ત્વ એ બાબતે છે કે માણસ જાત જ એક એવી છે જેનો અગ્નિ પર અંકુશ છે, અને તેથી તે અગ્નિ વડે આસપાસની દુનિયાને કાબુમાં રાખે છે, જંગલો સાફ કરી નાખીને ખેતરો બનાવે છે અને પોતાનો ખોરાક પણ પકવી લે છે. વેદોમાં અગ્નિ માનવીય દુનિયા અને દૈવી તત્ત્વોની દિવ્ય દુનિયા વચ્ચેનો મધ્યસ્થી હતો. પુરોહિત, ઋત્વિજ અને હોતા એ બધા યજ્ઞ કરાવનાર યજમાન અને દેવતા વચ્ચેના મધ્યસ્થીઓ હતા. યજમાન દેવોને આહવાન કરે છે, તેમને ભોગ ધરે છે અને પછી રત્નોની પોતાની ઈચ્છાની પૂર્તિ માગે છે. આપણે એમ દલીલ કરી શકીએ આ બધાં ગૂઢાર્થ ધરાવતાં પદો છે, એટલે 'રત્નો'નો અર્થ 'જ્ઞાન' પણ થઈ શકે. શ્રી અરવિંદ 'રત્ન'નો અનુવાદ 'પરમાનંદ' કરે છે, જોકે, તત્ત્વતઃ આ ઋચા વિનિમય તરફ ધ્યાન દોરે છે: અને વિનિમય તો અર્થશાસ્ત્રનો પાયો છે. ચિંપાઝી અને વાગોળ સિવાયનાં પ્રાણીઓ વિનિમય નથી કરતાં જોકે ચિંપાઝી અને વાગોળ દ્વારા કરાતા વેપાર-વિનિમય માણસ દ્વારા કરાતા વેપાર-વિનિમયની કક્ષા નથી હોતા. યજ્ઞ સંસ્કૃતિનો પાયાનો પથ્થર માનવામાં આવે છે. સંચાલન વ્યવસ્થા આ વિનિમયોને વધારે કાર્યકુશળ અને અસરકારક બનાવે છે.

માલિકી અંશાધારક, અને કંપની, કર્મચારી અને સંસ્થા, ગ્રાહક અને સંસ્થા કે રાજ્ય અને સંસ્થા વચ્ચે વિનિમયો થતા રહે છે. જ્યારે એક પક્ષને વધારે ફાયદો થાય ત્યારે વિનિમય ઓછો કાર્યકુશળ મનાય છે, અને શોષણ સુધીની કક્ષાએ કે નીતિના અભાવની કક્ષાએ પહોંચી શકે છે. કંપનીના નિયામકો, સંચાલકો કે સુપરવાઈઝરો, આ વિનિમયમાં ભાગ લેતા પુરોહિતો, ઋત્વિજો કે હોતાઓ છે. જર્મન ભારતવિદોએ 'યજ્ઞ'નો ખોટી રીતે 'ભોગ' અર્થ કર્યો હતો. તેનો અર્થ એમ થાય કે એક વર્ગે કંઈ પણ મેળવ્યા વિના આપવાનું જ છે. જોકે એ અર્થમાં ધર્મની રોમાંચકતા પણ રહેલી છે, એટલે યજ્ઞ કરનારાઓ પણ આ અનુવાદને જ પસંદ કરે છે.

આપણને 'આપનારો' થવાનું વધારે ગમે, પણ યજ્ઞમાં 'મેળવવા'નું - લઈ લેવાનું નહીં - પણ મહત્ત્વ એટલું જ છે. એટલે યજ્ઞ એ એક પ્રકારે કરાર નથી. કરાર તો સંચાલન વ્યવસ્થાનો પાયાનો પથ્થર છે, જે એક વિચારબીજ તરીકે વેદોમાંથી નહીં પણ અબ્રાહમી પુરાણકથાઓમાંથી આવેલ છે. દેવને કરારની કોઈ જવાબદારીનું બંધન નથી, કેમકે એ માટે કોઈ નિયમન સત્તા નથી, જેની પાસે કરાર ભંગના કિસ્સામાં દાદ માગી શકાય.એ તો ગ્રાહક અને વેચનાર કે સાધક અને સંગ્રહકાર વચ્ચેના વિશ્વાસની જ વાત છે.જ્યારે બરાબરનો વિનિમય થાય ત્યારે આ બન્ને સંબંધો ખીલે છે અને સમાજ પણ સમૃદ્ધ બને છે. ઋગ્વેદની પ્રથમ ઋચા આપણને એ દિશા તરફ દોરે છે.

• ધ ઈકોનોમિક ટાઈમ્સમાં ૧૨ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ.
• દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Revisiting Vedic managementનો અનુવાદ : પ્રયોજિત પુરાણશાસ્ત્રવિદ્યા

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૮ જૂન, ૨૦૨૨

---

^[1] મોટા યજ્ઞમાં ઋત્વિજ {[ સં. ઋતુ ( મોસમ ) + યજ્ ( પૂજવું ) ] - ઋતુ પ્રમાણે વૈદિકકર્મ કરનાર}ની સંખ્યા સોળ હોય છે. તેમાં ચાર મુખ્ય છે : (૧) ઋગ્વેદ અનુસાર ક્રિયા કરાવનાર તે હોતા. સ્વરાનુપૂર્વી રહિત મંત્રોથી સ્તુતિ કરવારૂપ કર્મ તે હોતાનું કામ છે (૨) યજુર્વેદ અનુસાર ક્રિયા કરાવનાર તે અધ્યર્વુ. દેવતાઓને ઉદ્દેશી દ્રવ્યત્યાગરૂપ ઇજ્યાકર્મ તે અધ્વર્યુનું કામ છે. (૩) સામવેદ અનુસાર કર્મ કરાવનાર તે ઉદ્દગાતા. સ્વરાનુપૂર્વી સહિત મંત્રોથી સ્તુતિ કરવારૂપ સ્તુતિસ્તોમ એ ઉદ્દગાતાનું કામ છે. (૪) ચારે વેદ જાણનાર અને સમગ્ર કામની દેખરેખ રાખનાર તે બ્રહ્મા. પ્રાયશ્ચિત એ બ્રહ્માનું કામ છે. એ ઉપરાંત મૈત્રા વરુણ, પ્રતિપ્રસ્થાતા, બ્રાહ્મણચ્છંસી, પ્રસ્તોતા, અચ્છાવાક, નેષ્ટા, આગ્નીધ્ર, પ્રતિહર્ત્તા, ગ્રાવસ્તુત્, ઉન્નેતા, પોતા અને સુબ્રહ્મણ્ય એમ બીજા બાર ઋત્વિજો પણ છે.  - સદર્ભ સ્રોત - ગુજરાતીલેક્ષિકોન.કોમ શબ્દકોશમાં ભગવદ્‍ગોમંડળ દ્વારા કરાયેલો અર્થવિસ્તાર

^[2] સંચાલન વ્યવસ્થાનો સંદર્ભ લઈને અનુવાદકર્તા આ ૠચાનો આ ભાવાર્થ કરે છે –

અગ્રણી સ્થાને રહેલા એવા અગ્નિની અમે સ્તુતિ કરીએ છે (સંસ્થાના તત્કાલિન સંદર્ભ માટે યથોચિત કાર્ય) યજ્ઞ કરનાર (જરૂર પડ્યે વધારાની મદદ પુરી પાડનાર) દેવતા, (પરિવર્તન સાથે અનુકૂલન સાધનાર) હોતા અને (કાર્યસિદ્ધિમાંથી થનારા લાભોને બધાજ હિતધારકોને ફાયદો થાય તેમ) ફળસિદ્ધિ વહેંચનાર રત્નધાતમમ છે. એટલે કે દરેક અગ્રણી સ્થાન પર રહેલ સંચાલકમાં અગ્નિનો એવો તણખો હોવો જોઈએ જે સંસ્થા માટે ઉચિત કાર્ય કરે અને એ કાર્યની ફલશ્રુતિ અપેક્ષિત પરિણામો લાવી રહે એટલે જે કંઈ અપેક્ષિત હોય તે બધી જ ભૂમિકાઓ ભજવે.