માહિતીના ડિજિટલ સમુદ્રમાં સ્પષ્ટ સૂઝ પડવી - જોશ સ્ટાઈમ્લે

આજની  ડિજિટલ દુનિયામાં વિશાળ માહિતીસામગ્રી (big data)  ઉદ્યોગો, સરકાર અને પ્રશાસન, વિજ્ઞાન, જાહેર આરોગ્ય કે વિદ્યાસંસ્થાન જેવી અનેકવિધ પ્રવૃત્તિઓ અને વ્યવસાયમાં પ્રસ્તુત બનવા લાગેલ છે.  જોકે માહિતીના સમુદ્રમાં સૂઝ પડવી, હમણાં સુધી, મોટા ભાગનાં લોકો માટે પડકાર રહ્યો હતો / છે.

છેલ્લા બેએક દાયકાથી કંપનીઓ અને સરકારના વિભાગો તેમના ગ્રાહકો કે નાગરીકોનાં નામ, સરનામાંથી આગળ વધીને અનેકવિધ માહિતી ઉસેડી ઉસેડીને અકરાંતિયાની જેમ સંગ્રહી રહી છે આ માહિતી હવે વિશાળ માહિતીસામગ્રીના મહાસમુદ્રમાં ફેરવાઈ રહેલ છે. કલ્પનાને વાસ્તવિકતામાં રૂપાંતરીત કરવી હોય તો નાસાનો દાખલો લઈએ - નાસા હવે જે માહિતીસામગ્રી સાથે કામ લઈ રહેલ છે તેના આંકડા એક્સાબાઈટમાં ગણવા પડે તેટલા છે. (૧ એક્સાબાઈટ એટલે ૧૦^૧૮, એકડાને ૧૮ મીંડાં.)

મોટી કંપનીઓની વિશાળ માહિતીસામગ્રી

ગુગલ જેવાં સર્ચ એન્જિન્સ વિશાળકાય માહિતી- Big Data- ના પ્રવાહો અને તેમાંથી નિપજતાં બહોળાં ચિત્રને રજૂ કરે તેટલું જ નહીં પણ ઉપરથી લઈને માહિતીસામગ્રીના તળીયાંના ઊડાણ સુધી તેમાં નરી સ્પષ્ટતા હોય તે પણ મહત્ત્વનું છે. માહિતીસામગ્રી વિશ્લેષકો (Data Analytics) આ કામ કરી આપે છે.

વિશાળ માહિતીસામગ્રી વિશ્લેષકો ગ્રાહકોની હાલની અપેક્ષાઓ પરથી ભવિષ્યની સંભાવનાઓની સૂચનાઓ આપવામાં પણ મોટા પાયે કામે લગાડવામાં આવી રહ્યા છે.

તમે મૉટી કંપનીમાં કામ કરી રહ્યં હો કે કેન્સર વિષે સંશોધન કરી રહેલ તબીબ હો કે ઓન-લાઈન રીટેલની એક નાની સરખી કંપની હો, વિશાળ માહિતીસામગ્રી વિશ્લેષકો તમારી અંતિમ રેખાને નવેસરથી લખવામાં ખૂબ જ મદદરૂપ બનવા લાગેલ છે.

આપણાં કામની ઘણી બારીકીઓમાં આપણને વિશાળ માહિતીસામગ્રી વિશ્લેષકો નવી જ પ્રકરની સૂઝ પૂરી પાડી રહેલ છે. તેના આધાર પર લેવાઈ રહેલ નિર્ણયો આપણને અવનવાં જોડાણોની દુનિયા સાથે સાંકળી આપે છે, જે દુનિયા વિષેની આપણી દૃષ્ટિને જરૂરથી એક નવી દિશા ખોલી આપશે.

આજની પેઢી ડિજિટલ યુગમાં જીવી રહેલ છે.
આવતી કાલની પેઢી વિશાળ માહિતીસામગ્રીના યુગમાં જીવતી હશે.

• ManagementMattersNetwork.com, પરના જોશ સ્ટાઈમ્લે ના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Finding Insight in a Digital Sea of Information નો (સંક્ષિપ્ત) અનુવાદ

§  અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૧૭ એપ્રિલ,૨૦૧૯

૧૦૦ શબ્દોની વાત : પરસેવો પાડ્યા વિના રાઇનો પહાડ ચડવો

તન્મય વોરા

અમેરીકાની એક ટેલીવિઝન સીરીયલ, ‘આઇ લવ લ્યુસી’ના એક હપ્તામાં રિકી ઘરે આવીને જૂએ છે તો તેની પત્ની, તેનાં ખોવાયેલાં કંકણની કૃતનિશ્ચિત ખોજમાં, જમીન પર પડીને, ઘુંટણીયાંથી ભાંખોડીયાં ભરવામાં મશગુલ છે.

રિકીએ પૂછ્યું,"તારાં કંકણ અહીં, દીવાનખાનામાં, ખોવાઇ ગયાં છે?

જવાબમાં લ્યુસીએ કહ્યું," ના રે ના, ખોવાયાં તો શયનખંડમાં છે, પણ અહીંયાં પ્રકાશ વધારે સારો છે ને!“

'સાચો માર્ગ' પકડવાની હિંમત અને ધીરજ રાખવાને બદલે, આપણે પણ, સહેલો (અને સલામત) માર્ગ પકડવાનાં, આવાં જ છટકાંમાં ભેરવાઇ જતાં હોઇએ છીએ. આવી મનોવૃત્તિ, આપણી કારકીર્દી તેમ જ સંસ્થાને ગ્રસી જાય છે.

“પરસેવો પાડ્યા વગર રાઇનો પહાડ ચડવો તેનું નામ સામાન્યતા" - આઇલેન્ડની એક કહેવત

---

• અસલ અંગ્રેજી લેખ - In 100 Words: Climbing Molehills Without Sweating– નો ભાવાનુવાદ
• અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

ઉદ્યોગ સાહસિક સંપત્તિ, નામ અને મોટાઈ માટે સ્રરખી મોંઘી કિંમત ચૂકવે છે - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

ગ્રીક લોકો નગર રાજય (polis)ની પરિકલ્પનામાં માનતાં હતાં, જે નાગરિકત્વની સાથે એરિસ્ટોટલ જેને સારી જીવનશૈલી (eudaimonia) કહે છે ને પણ આવરી લે છે.. એરિસ્ટોટલના શિષ્ય એલેક્ઝાંડરના સમુદ્ર પાર કરીને પર્શિયા પર કૂચ કરી જવાના નિર્ણયથી સમજાય છે કે એલેક્ઝાંડર પણ તેમાં વિશ્વાસ ધરાવતા હતા.

ત્યાં તેમણે શાસનની એક બીજી જ વ્યવસ્થા જોઈ, જેમાં રાજાને બધાં જ દૈવી આદેશના અધિપતિ તરીકે મનાતો હતો. તે બધાં કરતાં જૂદો હતો અને લોકોથી અંતર પણ રાખતો. તેના પ્રત્યેનાં માન અને ભયને કારણે તેનાં વિશાળ રાજ્યમાં વ્યવસ્થા બની રહેતી હતી. અહીંયાં સમાનતા નહીં પણ પદાનુક્રમનું ચલણ હતું..

પર્શિયા સામ્રાજ્ય એ સમયે વિશ્વનું સૌથી મોટું સામ્રાજ્ય મનાતું હતું. પોતાના વિશાળ પ્રદેશ માટે હાકેમ (ગવર્નર)નો વિચાર પહેલવહેલો ત્યાં અમલમાં મુકાયો હતો. તેમનું પ્રતિક સિંહ હતો.

ઈશ્વરદત્ત સતા ધરાવતો રાજા સિંહ -રાજ હતો જેનામાં સિંહપણાનું ગર્વ પ્રભાવક હતું, તે પોતાના બધા પ્રતિસ્પર્ધીઓને મારી નાખતો, શિકાર કરવામાં તે ગૌરવ માનતો અને તેના શિકાર પર તેનો પહેલો હક્ક રહેતો. એવું મનાય છે કે નાઈલની ખીણ પર રાજ્ય કરતા ઇજિપ્તના ફેઅરો શાસન પદ્ધતિ પરથી પર્શિયાની આ શાસન પદ્ધતિ વિકસી હતી. પોતાની પ્રજાથી પોતાને અલગ તારવીને પર્શિયાની પધ્ધતિમાં આ વિચારને હજુ આગળ લઈ જવાયો હતો. પર્શિયન સામ્રાજ્યનો આ વિચાર એટલો બધો પ્રચલિત થયો હતો કે ચીનમાં કિન રાજવંશ અને હિંદુસ્તાનમાં મૌર્ય રાજવંશનો તે પ્રેરણા સ્રોત બની રહ્યો.

કેન્દ્રીય સત્તા અને શાશનકર્તાનો એ જ ઢાંચો અહીં પણ અપનાવી લેવાયો હતો. સિંહ હિંદુસ્તાનમાં જવલ્લેજ જોવા મળતા (કેટલાક પ્રાકૃતિક ઈતિહાસકારોના મત મુજબ, તો સિંહો આયાત કરાતા હ્તા) અને વળી ચિનમાં તો બિલ્કુલ જ ન હતા, છતાં, બધી જ જગ્યાએ, સિંહ રાજાનું પ્રતિક બની રહ્યો. એટલે સુધી કે બ્રિટનથી લઈને શ્રી લંકા સુધી તે પ્રતિક તરીકે અપનાવાયો અને દંતકથાઓમાં વણાઈ ગયો, જ્યારે એ દેશોમાં તો સિંહ ક્યારેય ફરક્યો પણ નથી.

એલેક્ઝાંડરે પર્શિયાના રાજાને યુધ્ધામાં મારી નાખ્યો, પર્શેપોલિસનો તેનો મહેલ સળગાવી દીધો અને પોતાની શૈલી મુજબનું સામ્રાજ્ય પ્રસ્થાપિત કર્યું. તે જ્યાં જ્યાં ગયો ત્યાં એલેક્ઝાંડ્રીયા જેવાં નગરો વસાવ્યાં. તેની અપેક્ષા હતી કે આ નગર રાજ્યોમાં નાગરિકો પણ કલ્યાણ રાજ્ય રચશે. પણ તેને પોતાને પણ સમજાય તે પહેલાં  તો, સત્તા અને પદાનુક્રમથી રાજ્યમાં જે રીતે વ્યવસ્થા બની રહેતી હતી તેવા  સિંહ -રાજાના ખયાલથી તે પણ રંગાઈ ચૂક્યો હતો. આ ખયાલથી મંત્રમુધ થયેલ તે, પોતાની જાતને પર્શિયાના રાજાના વંશ તરીકે જોવા લાગ્યો હતો.

પર્શિયાનાં લોકોને આ વાત જેટલી ગમી તેટલી ગ્રીક લોકોને અળખામણી લાગી. સિંહ-રાજાના પદાનુક્રમ અને એલેક્ઝાંડરનાં સમાનતા ધરાવતાં નગર રાજ્યો વચ્ચેનો તફાવત પાશ્ચાત્ય અર્થતંત્ર, રાજકારાણ અને વિચારસરણીના વિવાદના પાયામાં રહેલ છે. સામાજિક કર્મશીલ લોકો પોતાને એલેક્ઝાંડરનાં નગર રાજ્યોની સમાનતાના ઝંડાધારીઓ માને છે અને આધુનિક કોર્પોરેશનોને પર્શિયાનાં પદાનુક્રમિત સામ્રાજ્યની નજરે જૂએ છે.

કંપનીઓ આ છાપને ભુંસી નાખવા  અને પ્રક્રિયાઓ, ટેક્નોલોજિ અને જ્યાં બધાં લોકો સમાન હોય તેમજ કામ પૂરાં થવાંની બાહેંધરી તંત્રવ્યવસ્થાને કારણે મળતી હોય તેવી સંસ્થાના ખ્યાલ દ્વારા નગરરાજ્ય બનવા માટે સારી એવી જહેમત ઉઠાવે છે. પણ જે સિંહરાજાઓ કામ કરી આપવા આતુર છે તેમને માટે આ કારણે ઘણા પ્રશ્નો ઊભા થાય છે.

દરેક ઉદ્યોગસાહસિકે આ પરિસ્થિતિનો સામનો કરવો જ પડે છે. જ્યારે તેઓ સ્ટાર્ટ અપના તબક્કામાં હોય છે ત્યારે લોકો તેમની વાત સાંભળીને કામ કરે છે. દલીલબાજીઓ, ચર્ચાઓ, જુસ્સાભેર ચર્ચાવિચારણાઓ, ફરી ત્વરિત ચર્ચા-બેઠકો અને પછી ઝડપથી અમલ પણ થાય છે. સ્ટાર્ટ અપ બધાં માટે સમાનતા ધરાવતું એક નગર રાજ્ય છે તેવું માની લેવામાં આવતું રહ્યું છે, પણ ત્યાં બધાંને ખબર છે કે સિંહરાજા કોણ છે. હા, સાહસ સફળતાને જરૂર વરે છે.

§  'ધ ઈકોનોમિક ટાઈમ્સ’માં ૧૯ ડીસેમ્બર, ૨૦૧૪ ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ

v  દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, For the entrepreneur, wealth, fame and size don’t come cheap નો અનુવાદ

§      અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૧૦ એપ્રિલ,૨૦૧૯

બીઝનેસ સૂત્ર | ૧૦.૩ | રાસ -લીલા: એક પરિપૂર્ણ સંસ્થા

બીઝનેસ સૂત્ર | ૧૦ | સમાપન – વ્યાપાર કરવાની ભારતીય રીતરસમ

- સીએનબીસી - ટીવી ૧૮ પર રજૂ થયેલ દેવદત્ત પટ્ટનાઈકની ધારાવાહિક શ્રેણી 'બીઝનેસ સૂત્ર'ના પહેલા અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે 'કોર્પોરેશન'ના વિષયની ચર્ચા કોર્પોરેશનનો અર્થ, તેનો હેતુ અને તેના દૃષ્ટિકોણના ફલક એમ ત્રણ ભાગમાં કરી.
- નેતૃત્ત્વની ભૂમિકા અને ખાસીયતો, નેતૃત્ત્વનો સંદર્ભ અને જૂદાં જૂદાં વ્યાપાર ચક્રમાં નેતૃત્વ એમ ત્રણ ભાગમાં આ શ્રેણીના બીજા વિષય તરીકે દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે નેતૃત્વ વિષે હિંદુ પુરાણોના દૃષ્ટિકોણની રજૂઆત કરી છે.
- બીઝનેસ સૂત્ર શ્રેણીના ત્રીજા અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે ધર્મ : નીતિશાસ્ત્ર અને તેને અનુરૂપ નૈતિક આચાર-વિચારને ધર્મ અને સંકટ, માલિકના તેમની સંસ્થા સાથેના સંબંધ અને રામાયણ અને મહાભારત એમ ત્રણ ભાગમાં સાંકળી લીધેલ છે.
- ચોથા અંકમાં 'સંઘર્ષ'ની ચર્ચા નિયામક મંડળ અને મુખ્ય સંચાલન અધિકારી વચ્ચે થતા રહેતા સંઘર્ષો અને ‘સાધ્ય સાધનને ઊચિત ઠેરવી શકે’?ના સંદર્ભમાં કરેલ છે.
- પાચમા અંકમાં સંચાલક તેની ભાવિ જવાબદારીઓ સક્ષમપણે સંભાળી શકે તે મુજબનું શિક્ષણ પૂરૂં પાડવાની ચર્ચાના પહેલા ભાગમાં પ્રાયોગિક શિક્ષણની વાત કરવા માટે રામનાં શિક્ષણ, બીજા ભાગમાં જ્ઞાન હસ્તાંતરણ અને ત્રીજા ભાગમાં પ્રશિક્ષણ માટેનાં પ્રોત્સાહનની ચર્ચા કરવામાં આવેલ.
- છઠ્ઠા અંકમાં 'માપ'ની ચર્ચા માટે તેઓએ પહેલા ભાગમાં . 'શું માપી શકાય?’, બીજા ભાગમાં ‘હેતુલક્ષી વિ. વિષયલક્ષી વાસ્તવિકતા’ અને ત્રીજા ભાગમાં આ પ્રકારની માપણીના આધારે 'તમે કેટલા મહાન છો?'ની ચર્ચા કરી હતી.
- ૭મા અંકના પહેલા ભાગમાં 'પર્યાવરણ' વિષયને અનુલક્ષીને કરાયેલ ચર્ચા દરમ્યાન ફલિત થતું જણાય છે કે માનવ સભ્યતાનો વિકાસ કુદરતી સંસાધનોના ભોગે થાય છે. બીજા ભાગમાં બતાવાયું છે કે જ્યારે માનવી પોતાનાં સાધનોનો સંપોષિત રીતે ઉપયોગ કરવાની સીમા ઉલ્લંઘે છે ત્યારે કુદરત વળતો પ્રહાર કરે છે.
- ૮મા અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે 'કૌટુંબીક ઝઘડા'ને પ્રસ્તુત શ્રેણીમાં ચર્ચાના વિષય તરીકે પસંદ કરેલ છે. જેની ચર્ચાની શરૂઆતમાં પહેલા ભાગમાં તેમણે 'ભાઈઓની ત્રણ જોડી'માં નૈતિક સ્તરે માલિકીની ભાવનાને, બીજા ભાગમાં 'સ્વ અને સ્વ-છબી'ને અને ત્રીજા ભાગમાં નિષ્ઠા અને ધર્મ ને સાંકળી લીધેલ છે.
- ૯મા અંકના વિષય, ભેદભાવ,બાબતે પુરાણોનો દૃષ્ટિકોણ સમજવા માટે પહેલા ભાગમાં 'જાતિ : કોણ ચડીયાતું - પુરુષ કે સ્ત્રી?', બીજા ભાગમાં પદાનુક્ર્મનું નિર્માણ કેમ થયું? અને ત્રીજા ભાગમાં નાતજાત - બ્રાહ્મણનું મૃત્યુ ની ચર્ચા કરવામાં આવી છે.
૧૦મા, છેલ્લા અંકમાં, દેવદત્ત પટ્ટનાઈક ભારતીયતા વિષે ચર્ચા કરે છે.. દેવદત્ત પટ્ટનાઇકનું કહેવું છે કે ભારતીય વિચારોને અનુ-અનુ-આધુનિક નવી નજરે જોવાનો સમય પાકી ગયો છે. અનુ-અનુ-આધુનિક દૃષ્ટિકોણ બધાંનો સંદર્ભ જૂએ છે, અને તેને કારણે ભારતીય માન્યતાઓની સાપેક્ષ વાસ્તવિકતાઓને સમજે છે અને બીજી વિચારસરણીઓથી તે અલગ છે તેમ સ્વીકારે છે ભલે દરેક પરિસ્થિતિઓમાં નહીં, પણ અમુક પરિસ્થિતિઓમાં તે ઉપયોગી પણ છે. 'વ્યાપાર કરવાની ભારતીય પદ્ધતિ' વિષે વાત કરતાં પહેલા ભાગમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે નિયતિ વિ. અભિલાષા નો અને બીજા ભાગમાં જુગાડ - સારૂં કે ખરાબ? એવા બે દૃષ્ટિકોણ આપણી સમક્ષ મૂક્યા હતા.

બીઝનેસ સૂત્ર | ૧૦.૩ | રાસ -લીલા: એક પરિપૂર્ણ સંસ્થા

પહેલં તો જોઈએ કે પાશ્ચાત્ય મૅનેજેમૅન્ટ સાહિત્યમાં 'પરિપૂર્ણ સંસ્થા' વિષે શું કહેવામાં આવ્યું છે.

હાવર્ડ બીઝનેઝ રિવ્યૂના લેખ, Creating the best workplace on earth’,માં રૉબ ગૉફી અને ગેરેથ જોન્સ 'આપણાં સ્વપ્નની સંસ્થા'માં વ્યક્તિગત તફાવતોને સમજવામાં આવે; માહિતી દાબી દેવામાં ન આવે કે તોડમોડ કરીને રજૂ ન કરવામાં આવે; કર્મચારીમાંથી કસ ચુસી લેવાને બદલે તેની કારકીર્દીમાં મૂલ્ય વૃદ્ધિ કરવામાં આવે; સંસ્થાનું વજૂદ કંઈક અર્થપૂર્ણ ઉદ્દેશ્ય માટે હોય; કામ સહજ રીતે જ સંતોષપ્રેરક હોય અને નિયમો મૂરખ ન હોય એવું વાતાવરણ અપેક્ષા કરે છે. આદર્શ સંસ્થા પોતાની સંસ્કૃતિના પ્રભાવકારી પ્રવાહોની ઉપર ઊઠી શકતું હોવું જોઈએ.

આ વિષય પર જૂદ જૂદા દૃષ્ટિકોણથી ઘણું બધું લખાયું છે, જેનો મુખ્ય સુર તો લગભગ આ હાર્દની આસપાસ જ ગૂંજતો જોવા મળે છે.

ખાસ્સા જૂદા સંદર્ભમાં ભલે પણ, રવિન્દ્રનાથ ઠાકુરે તેમનાં કાવ્યમાં આ જ ભાવને વણી લીધો છે.

દેવદત્ત પટ્ટનાઈકની ટીવી શ્રેણી 'બીઝનેસ સૂત્ર'ની આપણી આ સફરના ૧૦મા અંકના, ત્રીજા અને છેલ્લા ભાગની 'પરિપૂર્ણ, આદર્શ, સંસ્થા' વિષયક ચર્ચાને તેમણે 'રાસ-લીલા'નાં રૂપક સાથે સાંકળેલ છે. આવો જોઈએ, તેઓ આ વિષે શું કહે છે –

ભારતીય સર્જનાત્મકતા, જુગાડ ને પશ્ચિમની અનુમાનીયતા વચ્ચેના તફાવતના સંદર્ભમાં ફ્યુચર ગ્રૂપના સ્થાપક કિશોર બિયાની આ બન્ને પ્રકારની માન્યતાઓ અને વર્તણૂક વચ્ચેના ફરક વિષે બહુ સુંદર વાત કહે છે -

આ બે પૈકી કયું મોડેલ અપનાવવું જોઈએ ? મારું માનવું છે કે આપણે એક એવું સંયોજન બનાવવું જોઇએ જેમાં પ્રક્રિયાઓ અને તંત્ર વ્યવસ્થા પાશ્ચાત્ય પધ્ધતિ મુજબ ઘડવામાં આવે અને ગ્રાહકો અને કર્મચારીઓ સાથેના માનવીય સંબંધો કે સંસ્થાની સંસ્કૃતિ જેવાં વ્યાપારનાં સૉફ્ટ પાસાંઓ માટે ક્રિયામૂલક શિક્ષણ, અને નેતૃત્ત્વનાં (પણ) ભારતીય મોડેલને અનુસરતાં હોય.

આ તબક્કે આપણે ફરીથી આપણી આ શ્રેણીની શરૂઆત ના સૌથી પહેલા સવાલ પર આવીને ઊભાં રહી જઈએ છીએ - વ્યાપાર કરવાની આગવી ભારતીય શૈલી જેવું કંઈ હોઈ શકે, જેમાં ભારતીય શૈલીની લોકો સાથે કામ લેવાની વિચારસરણી અને પશ્ચિમની પ્રક્રિયાઓ વિષેની તંત્રવ્યવસ્થાનું સંયોજન હોય ?

આ વાત સમજવા માટે આપણે પાછળના ઈતિહાસમાં જવું જોઈશે. લગભગ ૩૦૦ વર્ષ પહેલાં યુરોપમાં એક બહુ મહત્ત્વની ક્રાંતિ ફેલાઈ વળી. ત્યાં સુધી યુરોપમાં રાજાશાહી અને ચર્ચનો શબ્દ આખરી ગણાતો.એક સમયે કેટલાંક લોકોએ આ સામે અવાજ ઉઠાવ્યો અને કહ્યું કે આવું થોડું ચાલે. ચર્ચ અને રાજા જે કહે તે જ સાચું એવું નક્કી કરનાર એ લોકો કોણ? શું સાચું કે શું ખોટું તે તો તર્કના આધારે નક્કી થવું જોઈએ. વૉલ્ટેર જેવા સુધારાવાદી વિચારકોએ સમાજમાં નવજાગૃતિનાં બીજ વાવ્યાં. એ પછી હેજેલ, ન્યુટન અને અન્ય વૈજ્ઞાનિકો અને વિચારકો નવજાગૃતિના કેન્દ્રમાં આવ્યા. નવી નવી શોધોએ ઔદ્યોગિક ક્રાંતિનો પવન ફેલાવી દીધો. આ બધાંઓનો આધાર હતો વિચારશક્તિ જે ઔદ્યોગિક ક્રાંતિનું મુખ્ય ચાલક બળ હતી. દરેક બાબત તર્કબધ્ધ, બુદ્ધિગમ્ય અને વાસ્તવિક હોવી જોઈએ. મૅનેજમૅન્ટ વિ્જ્ઞાન આ વિચારમંથનની નિપજ છે. જોકે તે સાથે એ અનુમાન પણ સ્થાયી થતું ગયું કે જે કંઇ તર્કબદ્ધ છે તે સર્વવ્યાપક છે.

સમસ્યા હવે આવે છે. આ વિચારો જ્યારે પૂર્વમાં - ચીન અને ભારતમાં- આવ્યા ત્યારે તેને સીધા જ આયાત કરીને ઠોકી બેસાડવામાં આવ્યા. જોકે '૭૦ના દાયકામાં ફરી કે બહુ રસપ્રદ ઘટના બની, જેમાંથી એક નવા જ પ્રકારના વિચારકોનો ફાલ બહાર પડ્યો, જેમને અનુ-આધુનિક વિચારકો તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. આ વિચારકોનું કહેવું હતું કે આપણે જેને તર્કબધ્ધ કહીએ છીએ તે તો સંસ્કૃતિમાંથી નીપજેલ છે. આ મુદ્દે પૌરાણીક કથાઓ મૅનેજમૅન્ટ વિચારસરણીમાં યોગદાન આપી શકે છે. મૅનેજમૅન્ટ કાર્યપધ્ધતિનો ઉદભવ એવી નિરપેક્ષ વાસ્તવિકતાનાં ઘડતરની ઈચ્છામાંથી થયો, જે અબાધિત, પરિપૂર્ણ હોય અને માનવ અસરર્થી મુક્ત હોય. પરંતુ એ તો માનવ મસ્તિષ્કનો માત્ર અર્ધો ભાગ જ થયો, જ ડાબાં મગજ દ્વારા નિયંત્રિત થાય છે. તે સાથે માનવ મગજના જમણા ભાગને પણ કેમ નજરઅંદાજ કરી શકાય. પણ હકીકત એ છે કે છેલાં ત્રણસો વર્ષની વિચારધારાએ તેને અવગણ્યુ છે. જમણું મસ્તિષ્ક કહે છે કે દરેક માણસ એક અલગ વ્યક્તિત્ત્વ છે જેને પોતાની આગવી સાપેક્ષ વાસ્તવિકતા છે. એ સાપેક્ષ વાસ્તવિકતાને સમજવી અને સ્વીકારવી જ રહી, નહીં તો વિસંવાદોમાં ઘેરાયેલાં રહેવાની તૈયારી રાખવી.

 આપણી આ વર્તમાન શ્રેણી - બીઝનેસ સૂત્ર- નો છેલ્લો પ્રશ્ન હું પૂછીશ - પૌરાણિક કથાઓમાં કોઈ પરિપૂર્ણ સંસ્થાનું મૂર્ત સ્વરૂપ જોવા મળે છે - જે પોતાના ઉદ્દેશ્ય માટે આદર્શ ઘડાયું હોય અને અમલમાં પણ આદર્શ રહ્યું હોય?

હા, છે ને ! સંસ્થા શા માટે અસ્તિત્વમા આવે છે? જંગલ - પોતાનાં મૂળ સ્વરૂપમાં કાર્યરત કુદરત - સામે આપણે ટકી નથી રહી શકતાં એટલે માણસે સંસ્થાને ઘડી. કુદરત જ્યારે તેનાં અસલી રૂપમાં હોય છે ત્યારે આપણને તેનો ડર લાગે છે, જેની સામે આપણે સલામતી અને સુરક્ષાનો વિકલ્પ શોધીએ છીએ. માણસે શોધેલો એ વિકલ્પ છે - સંસ્થા. જે કોઈ સાવેસાવ બેકાબૂ છે તેને સંસ્થાનાં વાતાવરણમાં આપણે કેળવીએ છીએ. આમ સંસ્થા કેળવાયેલ લોકોનો એક સમુહ બને છે, જે આગળ જતાં ખુદ એક સમસ્યા બને છે. કોઈને પણ, કાયમ, પૂરેપૂરું સભ્ય, ડાહ્યું ડમરું બનીને, રહેવું ગમતું નથી, દરેક વ્યક્તિને પોતે સ્વભાવગત જે કંઈ છે તેમ બની રહેવા માટેની થોડીક પણ મુક્ત જગ્યા જોઈતી હોય છે. સલામતી અને સુરક્ષાનાં વાતાવરણમાં પણ વ્યક્તિની અંગત મુક્ત રહેવાની ઝંખના સાવ લુપ્ત નથી થઈ જતી. એટલે દરેક વ્યક્તિ કુદરતી અવસ્થા અને કેળવાયેલ વાતાવરણવાળી સંસ્થાની સલામતીની વચ્ચે પોતપોતાનું સંતુલન શોધે છે.

આનું શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ કૃષ્ણની રાસ-લીલા છે. રાસ-લીલાનાં નૃત્ય પરંપરાગત રીતે જે ભયનુ સ્થાનક ગણાય છે તે જંગલમાં કરવામાં આવે છે. તે ભજવાય છે પણ રાત્રે. આમ ગામની બહાર, માર્મિક દૃષ્ટિએ સંસ્થાની બહાર, રાતના એકાંતમાં તે ભજવાય છે. અહીં ગામ, સમાજ, રિવાજની સલામતીની કોઈ દૃશ્ય કે અદૃશ્ય વાડ નથી. તેમ છતાં તેમાં ભાગ લેતી દરેક વ્યક્તિને કોઈ જ ભય પણ નથી. બધાં મોકળાં મનથી નૃત્ય કરે છે અને દિલથી આનંદ માણે છે.

આ પરિપૂર્ણ સંસ્થાનાં સ્વરૂપમાં તેઓ એક વર્તુળમાં ગોઠવાય છે. વર્તુળ ગણિતના નિયમોને અનુસરતી એક ચોક્કસ આકૃતિ છે, જેમાં દરેક વ્યક્તિ કેન્દ્રસ્થ નેતૃત્વથી સમાન અંતરે છે. કેન્દ્ર પણ તેમને સરખા અંતરનું સરખું માન આપે છે. આમ દરેક વ્યક્તિ સમુહમાં હોવા છતાં પોતપોતાનાં અંગત બિંદુનાં મહત્વનાં સ્થાને છે. રાસ-લીલાનાં કેન્દ્રમાં કૃષ્ણ છે જે ગોપગોપીઓના આદર્શ નેતા - મિત્ર, તત્વજ્ઞાની અને માર્ગદર્શક- છે. ગોપગોપીઓ કોઈ જ પ્રકારના ભય વગર નૃત્ય જેવાં આનંદનાં એક મુક્ત સ્વરૂપનાં જીવનનો આનંદ માણે છે. તેમણે અહીં આવવું ફરજિયાત નથી. રાસ-લીલામાં ભાગ લેવા માટે કોઈ રિવાજ કોઈ નિયમ, કોઈ ફરજ કે કોઈ સામાજિક તંત્રવ્યસ્થાનું બંધન નથી. અને તેમ છતાં પૂર્ણ વર્તુળમાં, નૃત્યના ચોક્કસ તાલે,આ સામુહિક પ્રવૃત્તિમાં દરેક વ્યક્તિ ભાગ લે છે. જો કદાચ, કોઈ એક વ્યક્તિ પણ આ વ્યવસ્થાનો ભંગ કરે છે તો કૃષ્ણ ત્યાંથી જતા રહે છે. આટલો જ ભય છે.

 આ દૃષ્ટાંતને વ્યાપાર ઉદ્યોગ સાથે સાંકળીએ તો એમ કહી શકાય કે જંગલ એ મુક્ત બજાર છે જેમાં કૃષ્ણ જેવા ઉદ્યોગ સાહસિક પોતાનાં નેતૃત્વમાં એક સાહસ શરૂ કરે છે, જ્યાં દરેક વ્યક્તિ પોતાની રચનાત્મક સુઝ મુજબ કામ કરીને સંસ્થાના લાંબા ગાળાનાં ઉદ્દેશ્યને સિધ્ધ કરવા પોતાથી શક્ય એટલું શ્રેષ્ઠ યોગદાન આપે છે. વ્યક્તિ પોતાનું ૧૦૦% યોગદાન આપવાનું, સમયસર આવવાનું સમયસર જવાનું, એટલા માટે નથી કરતી કે તેણે અમુક વળતર માટેનો એક કરાર કર્યો છે. પણ એટલા સારું કરે છે કે તેનું દિલ તે કરવા તેને પ્રેરે છે. એનાં દિલની એ સાચી લગન, ભક્તિ છે.

વાસ્તવિક જીવનમાં આ શકય છે? હં...આપણી પૌરાણિક કથાઓની તો એ વરદાયીની ભૂમિ છે - વો સુબહ કભી તો આયેગી………

આજના અંકમાં આદર્શ સંસ્થાની પરિકલ્પનામાં દરેક વ્યક્તિ પોતાની દિલની ભક્તિથી સંસ્થા માટે પોતાની ૧૦૦% શક્તિઓ કામે લગાડે છે, પરંતુ એનાપર મુરખ નિયમોનાં બંધન નથી. તેને પોતાનાં વરિષ્ઠ સંચાલન નેતૃત્વનાં દીર્ઘદર્શન સાથે પોતાનાં મૂલ્યો સંકલાયેલાં દેખાય છે અને સંસ્થાના વિકાસમાં તેને પણ પોતાનો સર્વાંગી વિકાસ દેખાય છે. વાસ્તવિક જીવનમાં, જેમ જેમ સંસ્થાના સંદર્ભમાં ફરક થતા જશે તેમ તેમ વ્યક્તિના દૃષ્ટિકોણમાં પણ આ આદર્શ પરિસ્થિતિ વિષે થોડાઘણા ફરક થતા રહે તે સ્વાભાવિક છે. જો આપણી દોડ માત્ર ભૌતિક સંપત્તિ કે માનમરતબા માટે હશે, તો કાર્યસ્થળ આપણા માટે રણ-ભૂમિ બનશે. જ્યાં આપણે નિવેષકો, નિયમન સંસ્થાઓ, ગ્રાહકો, સ્પર્ધકો પુરવઠાકારો કે અન્ય સાથી કર્મચારીઓ જેવાં હિતધારકો સાથે મંચ પર યુધ્ધ ખેલીશું. જો આપણો દૃષ્ટિકોણ સંપતિ કે માનઅકરામ આપણને ખુદબખુદ શોધતાં આવશે તેવો હશે તો કાર્યસ્થળ આપણા માટે રંગ -ભૂમિ બનશે જ્યાં દરેક પાત્ર આવીને પોતાની નક્કી થયેલી ભૂમિકા દિલથી ભજવે છે અને વળતરમાં નિર્ભેળ આનંદ માણે છે. કયો દૃષ્ટિકોણ આપણે અપનાવી શું તેનો આધાર આપણી સાપેક્ષ વાસ્તવિકતાની માન્યતાઓ પર છે જે આપણા આચાર-વિચારને દોરશે, જે મુજબ વ્યાપાર જગતમાં આપણે આપણી ભૂમિકા ભજવીશું અને એ મુજબની આપણી નિરપેક્ષ વાસ્તવિકતા જીવીશું.

---

આ સાથે દેવદત્ત પટ્ટનાઈકની ટીવી શ્રેણી ‘બિઝનેસ સૂત્ર’ની જુદાં જુદા પાસાંઓ ની એક એક ભાગમાં થતી ચર્ચાનો આ દૌર આજે સમાપ્ત થાય છે. હવે પછીના અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે આ પછી થોડાં વર્ષો બાદ પ્રકાશિત કરેલ પુસ્તક 'બિઝનેસ સૂત્ર'નાં પ્રકાશન સમયે આપેલાં કેટલાંક વિષયો વ્યક્તવ્યો પર એક નજર કરવાની સાથે આ શ્રેણી સમાપ્ત કરીશું.

---

નોંધ: આ પૉસ્ટમાં ઉપયોગમાં લેવાયેલ દરેક ચિત્રના પ્રકાશાનાધિકાર તેના રચયિતાના જ અબાધિત છે. અહીં તેમનો ઉપયોગ માત્ર ચર્ચાના સંદર્ભને સમજવામાં સરળતા રહે તે ઉદ્દેશ્યથી કરાયો છે.

ટેક્નોલોજિની અતિની અતિ છતાં પણ વ્યાપાર ઉદ્યોગનાં કેન્દ્રમાં તો માનવીય ઉદ્યમ જ છે - જિમ ચેમ્પી

વ્યાપાર ઉદ્યોગમાં આમૂલ પરિવર્તન કરવામાં ટેક્નોલોજિની ભૂમિકા ખૂબ મહત્ત્વની છે એ બાબતે કોઈ શંકા ન હોઈ શકે. ઉબેરથી લઈને એરબીએન્બી સુધી, એમેઝોનથી નેટફફ્લિક્ષ સુધી, વ્યાપાર કરવાનાં મૉડેલ નાટકીય સ્વરૂપે બદલી રહ્યાં છે. પરંતુ તે સાથે એક વાતે ચિંતા પણ થાય કે ટેક્નોલોજિ માટે વધારે પડતું ધ્યાન આપવાથી, મહદ અંશે ડિજિટાઈઝ થયેલ હોય તેવા વ્યાપારોમાં,  વ્યાપારની સફળતા, અને નિષ્ફળતા જેમના હાથોથી લખાય છે તે લોકો તરફથી આપણું ધ્યાન ઓછું થતું જાય છે. 

'બધી વાતનું ભવિષ્ય' (“The Future of Everything”) જેવાં મથાળાંવાળી વૉલ સ્ટ્રીટ જર્નલમાં આખાં પાનાની જાહેરાત જોઈને આપણી સંવેદનાને કુઠારાઘાત થાય છે. 'માનસીક તંદુરસ્તીથી લઈને પ્રતીતિબોધ સુધી, વિચારશક્તિનું ભવિષ્ય, મશીન અને મગજનાં સંયોજનમાં છે'  આપણે ઇન્ટરનેટ બૉટ બનીને રહી જશું?

વ્યાપારમાં ટેક્નોલોજિની ચડતીની એ મસમોટી જાહેરાત મને યાદ કરાવતી હતી સિલિકોન વેલીના મારા ટેક મિત્રોની, જેઓ હંમેશાં કહેતા આવ્યા છે કે દરેક સમસ્યાનો ઉપાય ટેક્નોલોજિ પાસે છે. મને એ વિષે શંકા છે.

ઍડમ સ્મિથ માનતા હતા કે ટેક્નોલોજિઓના નવોન્મેષ કારીગરો અને અર્થતંત્રનું ભલું કરશે. એમનું માનવું હતું કે વિજ્ઞાન અને ટેક્નોલોજિનો વિકાસ માનવ જાતનું ભલું કરશે. હું એ વાત સાથે સમ્મત છું.

એક સમસ્યા છે

ઉબેરના ભૂતપૂર્વ મુખ્ય સંચાલક ટ્રૅવિસ કલાનિકની વર્તણૂક, કંપનીનાં સંચાલક મંડળને તેની જાણ હોવા છતાં આંખ આડા કાન કરવા અને ટેકનોલોજિ કંપનીઓનો નારી કર્મચારીઓને કામે લેવા અંગેનો નબળો રેકોર્ડ - આ બધી બાબતો આપણને ખબર છે. મારો સવાલ એ છે કે આપણે જે વાતાવરણમાં રહીએ છે તેની ટેકનોલોજિનો ઈથર એટલો ઘટ્ટ છે કે વ્યાપાર મૂળમુદ્દે એક માનવીય ઉપક્રમ છે તેવી પાયાની વાત આપણે ભૂલી જઈએ;  ભૂલી જઈએ કે વ્યાપારનાં પરિણામો પર ટેક્નોલોજી જેટલી જ વ્યાપક અસર લોકોની માન્યતાઓ અને વર્તણૂકોની પણ છે? 

વ્યાપારની ચડતી આજે પણ તેના લોકોના ખભા પર ચડીને થાય છે. એક જબરદસ્ત વિચારને સફળ વ્યાપારમાં પરિવર્તિત કરે છે એક માણસની અસામાન્ય સમજશક્તિ. સંસ્થાને ધબકતી રાખે છે તેના કર્મચારીઓના પ્રયાસોનું જોશ. એક સડેલી કેરી જેમ આખો કરંડિયો બગાડી શકે છે તેમ એક સંચાલકની ગેરવર્તણૂક સંસ્થાને પાયમાલ કરી શકે છે.

ઝેનફિટ્સમાંથી મળતી શીખ

જે વ્યાપાર પૂર્ણપણે ડિજિટાઈઝ ન હોય તે પણ તેના મુખ્ય સંચાલકની જિદને કારણે થઈ શકતાં નુકસાનથી બચી નથી શકતો. આ માટે ઝેનફિટ્સથી વધારે સારૂં ઉદહરણ નહીં મળે. આ 'હાઈ ટેક' કંપનીની રચના એચઆર સોફ્ટવેર અને કોર્પોરેટ આરોગ્ય વીમાની સેવાઓ માટે થઈ હતી. પરંતુ કંપનીના સહ્સ્થાપક અને મુખ્ય સંચાલક પારકર કોન્રાડે સૉફ્ટવેર વિકસાવવામાં એટલી હદ વળોટી નાખી કે કંપનીના સેલ્સનાં લોકો વીમા વેચાણ માટેની લાયસંસને લગતી મજૂરીઓને જ કોરાણે મૂકવા લાગ્યાં હતાં

ઝેનફિટ્સનાં વેચાણ, યેનકેન પ્રકારેણ, કુદકેને ભુસકે વધવા લાગ્યાં. પણ પછી જે કિંમત ચુકાવવી પડી તે લાખો ડોલરના દંડ અને સહ-સ્થાપક અને મુખ્ય સંચાલકની હકાલપટ્ટીની કક્ષાની હતી. ખોટાં કામોની માટલી ટેક્નોલોજિને માથે તો ન ફોડી શકાય !

યથાર્થ નિસબત

વ્યાપાર ઉદ્યોગમાં ટેક્નોલોજિ જે રીતે અને જે ભૂમિકા ભજવી રહી છે તે વિષે ચોક્કસપણે ચિંતિત રહેવું જોઈએ. આપણી અંગત અને વ્યાવસાયિક જિંદગીમાં ટેક્નોલોજિ સર્વવ્યાપી બનતી ચાલી છે. જે કંપનીઓ ટેક્નોલોજીના પ્રભાવનો પૂરેપૂરો ફાયદો નથી ઊઠાવતી તે વિસ્થાપિત - આજના ચલણી શબ્દપ્રયોગ પ્રમાણે કહીએ તો 'વિધ્વંસ'- થવા ભણી ધકેલાય છે.

જે લોકો પરિવર્તનના સર્જી રહ્યા છે તેમના પર ધ્યાન આપવાને બદલે આપણું વધારે ધ્યાન ટેક્નોલોજિ ઉપર રહે છે. પુનઃસંતુલન પ્રસ્થાપિત કરવું જરૂરી બની રહ્યું છે.

લોકોને યોગ્ય વર્તન કરવાનું શીખવવું

ખરાબ વર્તણૂક વ્યપારનો વિનાશ નોતરી શકે છે એ વાત તો હવે સ્વીકારાતી થઈ છે. થનાર વેન્ચર કેપીટાલિસ્ટ માટે સિલિકોન વેલીના દેઠોક વર્તન સાથે કેમ કામ લેવું તે માટેના અભ્યાસક્રમ સ્ટેનફોર્ડ બીઝનેસ સ્કુલ દાખલ કરી રહી છે. આમ તો આ સારી વાત છે, પણ શું સારૂં અને શું ખરાબ એ તો પહેલાં ખબર પડવી જોઈએને !

જુના ખ્યાલોને ફરીથી નવાં કલેવર ચડાવવા

ગઈ સદીના '૬૦ના દાયકામાં પીટર્સ અને વોટરમેને તેમનાં પુસ્તક -In Search of Excellence- માં, સદીની શરૂઆતથી પ્રચલિત એવા 'સમગ્રપણાંનો સિદ્ધાંત'ને ફરીથી રજૂ કર્યો હતો. 

એ ખ્યાલ આમ તો બહુ સરળ છે: વ્યાપારને સફળ રીતે ચલાવતાં રહેવા માટે સંચાલકોએ તેમના વ્યવસાયનાં હાર્ડ અને સોફ્ટ એમ બન્ને પસાંઓને 'સમગ્રપણે' ધ્યાનમાં રાખતાં રહેવું જોઈએ.

પુસ્ત્યકમાં સમગ્રપણાંનાં બે પ્રબળ પાસાંની વાત કરે છે. હાર્ડ પાસાંમાં વ્યૂહરચના (strategy), તંત્રવ્યવસ્થા (systems) અને માળખું (structure) છે અને સામી બાજૂએ સોફ્ટ પાસામાં લોકો(people), કૌશલ્ય (skills), સંચાલન શૈલી  (management style) અને સંસ્કૃતિ  (culture) છે. આ બધા શબ્દપ્રયોગોનાં અંગ્રેજી સ્વરૂપમાં “S”.થતી શરૂઆતનાં બહુત્વ પર ખાસ ધ્યાન આપવા જેવું છે.

Soft S અને Hard ASS સંચાલકો

ઉપર ઉલ્લેખેલ પુસ્તકના એક સહભાગી રચયિતા ટોની અથોસ, હાવર્ડ બીઝનેસ સ્કૂલમાં અધ્યાપક હતા. જે સંચાલકો સોફ્ટ પાસાંઓ પર વધારે ધ્યાન આપે છે તેમને તેઓ “Soft S” સંચાલકો કહે છે.

તેની સામે જે સંચાલકો, વ્યવસાયમાં લોકોની ભૂમિકા અને તેમનાં શ્રેય કરતાં હાર્ડ પાસાંઓ પર વધારે ધ્યાન આપતાં હોય છે તેને “Hard ASS” સછાલકો કહેવામાં આવ્યા. ઝેનફીટ્સ કે વૉલમાર્ટની બીજી ઈનિંગ્સના સંચાલકોને Hard ASSની શ્રેણીમાં મૂકી શકાય.

લોકોનાં મહત્ત્વના પુરાવાનું પુસ્તક

In Search of Excellence પુસ્તક તેનાં પ્રકાશનનાં થોડા વર્ષો બાદ લોકોની નજરમાંથી ઉતરી ગયું કેમકે તેમાં ટાંકેલાં ૪૩ કોર્પોરેશનોમાંથી ઝેરોક્ષ અને એનસીઆર જેવાં કેટલાંકની બહુ પડતી થઈ હતી કે અન્ય કેટલીક કંપનીઓ વેંચાઈ ગઈ હતી. પુસ્તકમાં વર્ણાવાયેલા સિધ્ધાંતો અને પ્રણાલિકાઓ ઘણા વિવેચકોને ઓછી પસંદ આવવા લાગી હતી.

આ કંપનીઓની નિષ્ફળતા કે કંપનીઓનું સદંતર  ગુમ થઈ જવું એ એક રીતે તો સંચાલકો અને વ્યવસ્થાપકોના ખોટા નિર્ણયો કેમ કંપનીના બાર વગાડી દઈ શકે તેનાં બહુ સીધાં સાદાં ઉદાહરણો જ હતાં. સમગ્રપણાનો સિધ્ધાંત તો એક અડીખમ ખ્યાલ તરીકે શાશ્વત જ છે.

લોલક ફરી પાછું ચક્ર ફરે છે

મેનેજમૅન્ટ વિષયો પરનાં, '૯૦ના દાયકાનાં, મોટા ભાગનાં  પુસ્તકમાં ચર્ચામાં હોવાને લીધે વ્યાપારનાં માનવીય પાસાં પર ધ્યાન આપવાની બાબત તે સમયે ચારેકોર જોરશોરથી ગાઈ વગાડાઈ હતી..

આજે હવે ફરીથી નફાકારકતા અને 'પરિવર્તન કે વિનાશ' પાછાં કેન્દ્રસ્થાને આવી ગયેલાં જોવા મળે છે.

વ્યાપરનાં હાર્ડ અને સોફ્ટ પાસાં વચ્ચે મૅનેજમૅન્ટનું ધ્યાન કેન્દ્રિત થવા બાબતે લોલક હંમેશાં એક તરફથી બીજી તરફ ઝોલા ખાયા કરે છે. આજે ફરી એક વાર Hard ASS સંચાલકોનો સિતારો બુલંદી પર જણાય છે.

નિવેષકો પણ નાક દબાવે છે

આ પરિસ્થિતિને વધારે પ્રબાળ બનાવે છે જાહેર નોંધણી થયેલ કંપનીઓના સંસ્થાકીય નિવેષકો માલીકીઅંશધારકોને નફો અને વૃધ્ધિમાટે ખાસ લગાવ રહેલ છે. જે મુખ્ય સંચાલક એ બે બાબતોની અપેક્ષાએ ઊણો ઉતરતો જણાય તેણે પોતાની નોકરીથી હાથ ધોવાની તૈયારી રાખવી પડે.

જોકે નિવેષકોની આ અપેક્ષાઓ સંતોષવી એનો અર્થ એમ પણ નથી કે કર્મચારીઓ અને ગ્રાહકોની અપેક્ષાઓ પ્રત્યે ધ્યાન ન આપવું. હકીકતે તો નફો અને વૃધ્ધિ ટકાવી રાખવામાં કર્મચારીઓ અને ગ્રાહકોનો દેખીતો જ મોટો ફાળો છે.

ડિજિટલ થવા વિષે

આજનો સૌથી મોટો પડકાર સંસ્થાની કામગીરીને ડિજિટલ કરતાં જવાની સાથે સંસ્થાને ધબકતી રાખતાં લોકોનાં કૌશલ્ય અને મૂલ્યો તરફ પણ પૂરતું ધ્યાન આપતાં રહેવાનો છે. એકલી ટેક્નોલોજી નવી કંપનીઓ ઊભી નહીં કરી શકે કે ચાલુ કંપનીઓમાં નવો પ્રાણ નહીં ફૂંકી શકે.

ડિજિટાઈઝ થયેલ કંપનીઓમાં લોકોની સંખ્યા (ઘણી) ઓછી હોઈ શકે છે, પરંતુ એ પણ એટલું જ નિશ્ચિત છે કે એ લોકો ઘણાં વધારે કૌશલ્ય ધરાવતાં હશે. એવાં લોકો જો ખરાબ વર્તાવ કરી જાય તો તેમનાં ખોટાં પગલાંઓની અસર તો સંસ્થાની કામગીરી પર વધારે ઝડપથી, અને વધારે ઊંડી, પડશે.  

ડિજિટલ એકમોના ભાગ્યવિધાતાઓએ સમાંતરે સંસ્થાનાં સમગ્રતયા દર્શનના પણ સંવેદનશીલ નિષ્ણાત બનવું પડશે અને હાર્ડ અને સોફ્ટ પાસાઓની વચ્ચે સંતુલન જાળવવાનું શીખવું પડશે.

•        ManagementMattersNetwork.com, પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Despite Technology’s Hype, Business Remains a Human Enterpriseનો અનુવાદ

§  અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૨૭ માર્ચ,૨૦૧૯

ડ્રેગનફ્લાયની કથની - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

સીનટૉક (SynTalk), (સિન્થેસીસ ટૉકનાં ટુંકાવેલાં નામવાળી સઘોષ અભિવ્યક્તિ રજૂ કરતી કંપની જે જૂદા જૂદ વિષયોના વિચારકોને કોઈ એક વિચાર પર ચૅટ માટે આમંત્રિત કરે છે) પરની એક ચૅટમાં ખૂબ જાણીતા ખગોળભૌતિકશાસ્ત્રી પદ્મભૂષણ શશીકુમાર ચિત્રેએ એક કહાની કહી, જે તેમણે પણ બીજા એક નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા સુબ્રમણ્યન ચંદ્રશેખર પાસેથી સાંભળી હતી :

‘જળબીટલનાં એક જૂથને હંમેશાં સવાલ થતો કે પાણીનું આ વિશ્વ છોડ્યા પછી જળબીટલ ક્યાં જતા હશે. નિયમિત સમયાંતરે, તેમનામાંના કેટલાક બરોડું(reed) ની ડાળખી પર ચડી જઈને પાણીની સપાટીની બહાર આવી જતાં, અને પછી કશેક જતાં રહેતાં. ક્યાં જવું છે તે કોઈ કહેતું નહીં. તેમના પવિત્ર ગંથોમાં પણ આ વાતનો ક્યાંય ઉલ્લેખ નહોતો. દેડકાઓએ ફેલાવેલ અફવાઓ અનુસાર પાણીની સપાટીને પેલે પાર પ્રકાશની એક અદભૂત દુનિયા હતી, પણ ત્યાં ગયેલો કોઇ પણ બીટલ આ વાતની પુષ્ટિ કરવા પાછો નહોતો ફર્યો. એક બીટલે કસમ ખાધી કે તેના સ્વાર્થી પૂર્વજો ભલે પછા ન ફર્યા, પણ તે જરૂર પાછો આવશે અને પોતાના ભાઈઓને આ રહસ્ય બતાવશે.  નક્કી કર્યા મુજબ, એક વાર તેને બરોડુંની ડાળ પર ચડીને પાણીની સપાટીને પાર કરીને બહાર નીકળવાની ઈચ્છા જાગી. એ જ્યારે એમ કરી ચૂક્યો ત્યારે કંઈ નાટકીય ઘટના બની. પોતાનાં શરીરની ઢાલ તોડીને તે પોતાનાં નાજુક શરીર સાથે બહાર નીકળી આવ્યો. એ શરીરની પાંખો તેને ઉડવા માટે સાદ દેતી હતી, પણ પાણીમાં પાછા ફરવા માટે રોકતી હતી. તે હવે બીટલ નહોતો રહ્યો, પણ એક ડ્રેગનફ્લાય (ગુ. 'વાણિયો') બની ચૂક્યો હતો. આ નવાં સ્વરૂપમાં તેને પ્રકાશ અને પવનની હળવી લહેરો અનુભવાતી હતી, પણ તે તરી નહોતો શકતો. પાણી્ની સપાટીને અડકી શકતો હતો, પણ પણ તેની ઊડાઈઓમાં પાછો ખાબકી નહોતો શકતો, પાછળ રહી ગયેલા પોતાના જૂના સાથીઓને પોતાની નવી શોધ વિષે કહી નહોતો શકતો. તેના પૂર્વજો જેમ તે પણ પોતાનું વચન નહોતો પાળી શકવાનો.  તેના સાથીઓ પાણીની સપાટીની પેલે પારની દુનિયાથી અજાણ જ રહી જવાના હતા.

આ કહાની સાંભળતાંની સાથે જ મને પ્લેટોની ગુફાની કહાની યાદ આવી ગઈ. ગુફામાં ફસાઈ ગયેલા લોકો એવું માનતા હતા કે ગુફાની દિવાલ પર જે પડછાયા દેખાય છે તે તેમને પકડનારાઓએ સળગાવેલ આગના છે.એક કેદી ગમે તેમ કરીને છટકીને બહાર જાય છે, અને ત્યાં તેને ખબર પડે છે કે એ તો સૂર્યનો તાપ છે. ગુફામાં પાછા આવીને તે તેના સાથીઓને સાચી વાત જણાવે છે. પડછાયાઓના ઓથારનો ડર દૂર થતાં જ બધા કેદીઓ ગુફામાંથી બહાર નીકળી આવે છે.[1]

બન્ને વચ્ચેનો ફરક બહુ ચોખ્ખો જ છે. ડેગનફ્લાય નવી દુનિયાની જણ પોતાના પાણીમાં રહેલા સાથીઓને નથી કરી શકતો, જ્યારે પ્લેટો એવું માને છે કે જેને સત્યની જાણ થાય છે તે પાછો આવીને અજ્ઞાનની ગુફામાં કેદ થયેલઓને મુક્ત કરાવી શકે છે. ડેગનફ્લાયની કહાનીમં દરેક બીટલનો સમય આવશે ત્યારે  તેને, પોતાનાં બળ પર, સત્યની . ખબર તો પડશે. પ્લેટોની કહાનીમાં અજ્ઞાનની ગુફામાં કેદ લોકોને તો જ મુક્તિ શક્ય છે જો કો બહાર જઈ શકે, સત્ય જાણીને પાછો ફરે અને એમને જાણ કરે. જીવનમાં આપણને પણ ક્યારેક એવા સાક્ષાત્કર અનુભવાય છે, જે આપણે આપણા નજીકનાં સાથે વહેંચીને તેમને પણ મુક્ત કરવા માગીએ છીએ. પણ એ ઘડીએ આપણને ખ્યાલ આવે છે કે આપણે તો ડ્રેગનફ્લાય બની ગયાં છીએ, અને આપણા પાણીમાના પૂર્વસાથીઓ સાથે સાક્ષાત્કારનો અનુભવ વહેંચી નથી શકતાં. હિંમત કરીને બતાવવાની કોશીશ પણ કરીશું તો લોકો આપણનેી એવા અજાણ્યાં, બીહામણા શિકારીઓ કે વિલન પણ માની બેસશે, જેના શબ્દ પર વિશ્વાસ ન મુકાય.

નવાઈની વાત એ છે કે પોતાની આખી જિંદગી સૂર્યનો જ અભ્યાસ કરનાર ખગોળભૌતિકશાસ્ત્રીને ડ્રેગનફ્લાયની કહાની કહેવાનું કેમ યોગ્ય લાગ્યું હશે? વૈજ્ઞાનિક માટે પ્લેટોવાળી કહાની વધારે બંધ બેસતી નથી? કદાચ, જેઓએ સૂર્યનું લાંબા સમય સુધી અવલોકન કર્યું છે તે પાણીમાંના બીટલ્સની જેમ, પડછાયાની દુનિયા સમજે છે. જાણે છે કે તે પણ અસત્ય નથી, પણ એક એવું સત્ય છે જે સમય આવ્યે, આપબળે જ, પરખી શકાય છે અને તેની કિંમત તો જ સમજાય છે.

§   'ધ મિડ ડે’માં ૧૬ ડીસેમ્બર, ૨૦૧૪ ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ

v  દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Tale of the dragonfly નો અનુવાદ

§      અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૨૦ માર્ચ,૨૦૧૯

---

[1] Plato's Allegory of the Cave in 2016