હું શા માટે લખું છું ? (૧૯૪૬) - જ્યોર્જ ઓર્વેલ [ ૨ ]

Why I Write ના અનુવાદના પહેલા અંશમાં આપણે જ્યોર્જ ઑર્વેલની લેખક થવા વિશેની પ્રક્રિયામાં તેમણે અનુભવેલી અવઢવ જોઈ. મનના ઊંડા ખૂણે લેખક થવાની પ્રબળ ઈચ્છાની સામે દેખીતી અણઆવડતને નામે, બાલ્યાવ્સ્થાથી તરૂણાવસ્થા સુધી ધરાર નકારાત્મક ચિહ્નોના, બે વિરોધાભાસી પરિબળોને વચ્ચે અટવાયેલ લેખક હવે કોઈ ચોક્કસ માર્ગ પકડી શકે તેવી સમાનુભૂતિની ભાવના આપણા મનમાં પણ ઘેરાઈ ચૂકી છે.

આ બધી પાછળની માહિતી હું એટલા માટે આપી રહ્યો છું કે લેખકના વિકાસના શરૂઆતના તબક્કાને સમજ્યા સિવાય લેખકના ઉદ્દેશનું  મૂલ્યાંકન ન થઈ શકે. તેનાં લેખનનાં વિષયવસ્તુનું ઘડતર તો તે જે સમયમાં રહે છે તેનાથી થાય છે. તેમાં પણ જો સમય બહુમોટી ઉથલપાથલ, ક્રાંતિ,નો હોય તો તો ખાસ. પરંતુ, તે લખવાનું શરૂ કરે તે પહેલાં તેની લાગણીઓનું જે ઘડતર થયું છે  તેનાથી તે સંપૂર્ણપણે મુક્તિ ન મેળવી શકે. પોતાના સ્વભાવ પર નિયમન રાખવું અને કોઈ એક બિનપરિપક્વ તબક્કામાં, તર્કવિમુખ મનોદશામાં, અટવાઈ ન રહેવું, તે બેશક તેનું કામ છે. તેમાંથી જો તે બહાર નીકળી પણ શકે તો તે પોતાની સહજ લાગણીના આવેગના ભોગે જ હોય.

જીવન નિર્વાહ માટે લખવાની જરૂરિયાતને બાજુએ રાખીએ તો પણ મારૂં માનવું છે કે લખવા માટે - કમસે કમ ગદ્યલેખન માટે - લેખકના ચાર અતિમહત્ત્વના ઉદ્દેશ હોય છે. દરેક લેખકમાં, તે જુદા જુદા પ્રમાણમાં રહેલ હોય છે. કોઈ એક લેખકમાં સમયાનુસાર, તે જે સમયકાળમાં રહે છે તે મુજબ, અલગ અલગ પ્રમાણમાં બદલતા રહી શકે છે. તે ચાર ઉદ્દેશ આ પ્રમાણે છે :

(૧) નરી મમત - ચાલાક દેખાવાની ઈચ્છા, પોતા વિશે વાતો થાય, મૃત્યુ પછી પણ લોકો યાદ કરે બાળપણમાં ચુપ કરીને બેસાડી દેતાં મોટાંઓને દેખાડી દેવું, વગેરે, વગેરે. આવા,અને તે પણ  જબરા,આશય નથી એમ કહેવું એ તો હળાહળ છલના છે. લેખકોને આ ખાસીયત - વૈજ્ઞાનિકો, કળાકારો, રાજકારણીઓ, ધારાશાસ્ત્રીઓ, યોદ્ધાઓ, સફળ વેપારીઓ વગેરે ટુંકમાં - સમાજનાં આખાંય ઉપરનાં સ્તરની જેમ હોય છે. મોટા ભાગનાં માણસો બહુ સ્વાર્થી નથી હોતાં. ત્રીસેક વર્ષની ઉમર પછી તો બધાં એક વ્યક્તિ બનવાનું છોડી દેતાં હોય છે - તે પછી મોટા ભાગે બીજાં માટે જીવવાનું શરૂ કરતાં  હોય છે કે પછી નરી વેઠ હેઠળ દબાઈ જતાં હોય છે. પરંતુ બહુ પ્રતિભાશાળી, ધારૂં કરી બતાડે એવી, એવી એક લઘુમતી પણ છે, જે પોતાની જિંદગી અંત સુધી જીવી લેવા માગે છે. લેખકો એ વર્ગમાં આવે છે. લેખનને ગંભીરપણે લેતાં લેખકો, મારે કહેવું જોઈએ કે, ખબરપત્રીઓ કરતાં વધારે ગર્વિષ્ઠ અને સ્વકેન્દ્રી હોય છે. જોકે તેમને પૈસામાં રસ થોડો ઓછો હોય છે.

(૨) સૌંદર્યમય ઉત્સાહ - બહારની દુનિયાનાં સૌંદર્યની કે શબ્દો અને તેમની યોગ્ય ગોઠવ્ણીની અનુભૂતિ. એક સ્વર પર બીજા સ્વરના ટકરાવ, સરસ ગદ્યની મજવૂત બાંધણી કે સારી વાર્તામાં લય. પોતાને જે મૂલ્યવાન લાગે છે તે અનુભવ બીજાં સાથે વહેંચવો અને ચુકી ન જ જવો. મોટા ભાગનાં લેખકોમાં સૌંદર્યમય ઉત્સાહ ઓછો હોય છે, પણ ચોપાનીયાં કે પાઠ્યપુસ્તક લખતા લેખકોના પણ અમુક ખાસ શબ્દપ્રયોગો હોય છે જે તેને કોઈ જ ઉપયોગ સિવાય પણ ગમી જતા હોય છે; કે તેને અમુક ચોક્કસ મુદ્રણશૈલી કે હાંસિયાઓની જગ્યા જેવી બાબતો ગમી જતી હોય છે. રેલ્વે સમયસારણી સિવાયનું કોઈ પણ પુસ્તક, કોઈ પ્રકારની આવી સૌંદર્યબોધક વિચારણાથી વંચિત ન રહી શકે.

(૩) ઐતિહાસિક આવેશ - જેમ છે તેમ જ વસ્તુઓને જોવાની ઈચ્છા, ખરી હકીકતો ખોળી કાઢવાની અને તેમને ભાવિ પેઢીના ઉપયોગ માટે સંગ્રહી રાખવાની ઈચ્છા.

(૪) રાજકીય હેતુ - અહીં 'રાજકીય' શબ્દનો બહોળામાં બહોળો અર્થ કરવાનો છે. દુનિયાને અમુક ચોક્કસ દિશામાં ધકેલવાની કે કેવા સમાજ માટે પ્રયત્નશીલ  રહેવું તે વિશે બીજાં લોકોના વિચાર બદલવાની ઈચ્છા. ફરી એક વાર નોંધ લઈએ કે કોઈ, પણ, પુસ્તક રાજકીય ઝુકાવ સિવાયનું ન હોઈ શકે. કળાને રાજકારણ સાથે કોઈ લેવાદેવા ન હોવી જોઈએ એ મંતવ્ય પોતે જ એક રાજકીય દૃષ્ટિકોણ છે.

આમ જોઈ શકાય છે કે આ બધા આવેશોને એકબીજા સાથે કેટલી ચડસાચડસી કરવી પડે છે. તે ઉપરાંત, પાછું વ્યક્તિએ વ્યક્તિએ કે અલગ અલગ સમયે ઉપરનીચે થાય તે તો વધારાનું. સ્વભાવગત - 'સ્વભાવ' એટલે પુખ્તતાને ઉંબરે પહોંચતી વખતે જે માનસીક સ્થિતિએ તમારૂં મન પહોંચ્યું હોય - હું એવી વ્યક્તિ છું જેમાં પહેલા ત્રણ આશયો ચોથા કરતાં ઘણા વધારે પ્રમાણમાં અસર કરતા હોય. શાંતિમય સંજોગોના સમયમં મેં કદાચ આલંકારિક  કે કદાચ સાદાં, વર્ણનોવાળાં પુસ્તકો જ લખ્યાં હોત, અને મારી રાજકીય વફાદારીથી હું અજાણ જ રહ્યો હોત. પરંતુ થયું છે એવું કે હું એક પ્રકારનો ચોપાનિયાંદાર જ બની રહ્યો છું. પહેલાં પાંચ વર્ષ હું જરાય ન ગોઠતા વ્યવસાય (બ્રહ્મદેશમાં, ઈન્ડીયન ઈમ્પિરીયલ પોલીસમાં) રહ્યો .તે પછીથી, ગરીબીના અને નિષ્ફળતાના દિવસો જોયા. આને કારણે સત્તા પ્રત્યેનો મારો સ્વભાવગત ધિક્કાર વધતો ગયો અને કામદાર વર્ગનાં અસ્તિત્ત્વની મને પહેલવહેલી વાર પૂરી જાણ થઈ. બ્રહ્મદેશની મારી નોકરીને કારણે મને સામ્રાજ્યવાદ સાથે થોડો પરિચય થયો હતો, પરંતુ આ અનુભવો મારાં રાજકીય દૃષ્ટિકોણને ચોક્કસ દિશામાં ઘડવા માટે પુરતા ન હતા. તે પછી હિટલર, સ્પેનિશ યુદ્ધ વગેરે આવ્યાં. ૧૯૩૫ના અંત સુધીમાં હું હજુ ચોક્કસ નિર્ણય પર પહોંચી શક્યો નહ્તો.  મારી અવઢવને રજૂ કરતી એક કવિતા મેં એ દિવસોમાં લખી હતી, તે મને યાદ આવે છે:

સુખી પલ્લીપુરોહિત હું કદાચ થયો હોત

બસો વર્ષ પહેલાં

શાશ્વત કયામતના ઉપદેશ દેતાં

અને મારાં અખરોટ ઉગતાં;

પરંતુ, જન્મ્યો, હું કમનસીબે, દુઃસમયમાં,

ખોયું મેં તે સુખદાયક નંદનવન,

મારા ઉપલા હોઠ પર રૂંવાટી ફૂટી છે

પરંતુ પાદરીઓ તો બધા સાફ દાઢીમુછવાળા છે.

પછીનો સમય હતો ઘણો સારો,

આસાન હતા અમને રાજી કરવા,

અમારા ખળભળતા વિચારોને થપથપાવીને સુવાડી દેતા

વૃક્ષોની ચાતી પર પસારીને.

વટથી બધા અજ્ઞાનને અમારી સોડમાં લેવાની હામ ભરતાં

વિખરાવતા અમે હવે આનંદો;

લીલીપીળી પાંખોવાળાં ગ્રીનફિંચ સફરજનની ડાળે

મારા શત્રુઓને ધ્રુજાવવા માટે પુરતાં.

પરંતુ છોકરીઓનાં પેટ અને જરદાળુ,

પડછાયામાં વહેતાં ઝરણાંની રૉચ માછલીઓ,

ઘોડા, વહેલી સવારે  ઉડાન ભરતાં બતકો,

એ બધાં એક સ્વપ્ન છે.

ફરી સ્વપ્ન સેવવાં નિષેધ છે;

આપણા નંદને આપણે અપંગ કરી દઈએ કે છુપાવી રાખીએ:

ઘોડા તો ક્રોમિયમ પોલાદના બનેલા હોય છે

અને નીચા જાડા લોકો તેના પર સવારી કરે.

હું એવું અળસિયું છું જે ક્યારે સળવળ્યું નથી,

હરેમ વિનાનો વ્યંઢળ;

પાદરી અને સામ્યવાદી સરકારી અફસરની વચ્ચે

યુજીન ઑરંમ જેમ હું ચાલું;

સરકારી અફસર મારૂં ભવિષ્ય ભાખે

અને રેડિયો વાગતો રહે,

પરંતુ પાદરીએ ઑસ્ટીન સેવનનું વચન આપ્યું છે ,

કેમકે ડુગ્ગી હંમેશાં પૈસા ચુકવે.

સ્વપ્નમાં હું સંગેમરમરના વિશાળ ઓરડાઓમાં રહું,

જાગું ત્યારે સાચું પણ હોય ;

હું આવા કાળ માટે જન્મ્યો નહોતો;

સ્મિથ ? કે જોન્સ? કે તમે?

લેખકની મનોદશા ઘડાઈ રહી છે- સામાજિક અને રાજકીય પ્રવાહોના થપાટ સહન કરતી કરતી. આવા સમયમાં કોઈ એક ઘટનાનો ઘણ પડે એટલે મનોદશા પાક્કો આકાર લઈ લે.

લેખકના કિસ્સામાં એ ઘટના કઈ હશે?

હવે પછીના ત્રીજા અને છેલ્લા મણકાની, ૧૮-૩-૨૦૨૦ સુધી, રાહ જોઈએ

+                                      +                                 +

•  જ્યોર્જ ઓર્વેલના આત્મકથાનક સ્વરૂપ બિન-કાલ્પનિક નિબંધ, Why I Writeનો આંશિક અનુવાદ 
• અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

અગ્રણીની અનિમેષ દૃષ્ટિ - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

અત્યારે આપણે જેને અફઘાનિસ્તાન તરીકે ઓળખીયે છીએ, તે ગાંધાર રાજ્યની કુંવરીની વાત આપણને સાંભળવા મળે છે. તેનું નામ આપણને હજૂ ખબર નથી. આપણે તો તેને ગાધારની કુંવરી, ગાંધારી, તરીકે જ ઓળખીયે છીએ. તેને કહેવામાં આવ્યું છે કે તેનું લગ્ન કુરૂ વંશના મહાશક્તિશાળી પુત્ર સાથે થવાનું છે. લગ્નની આગલી રાતે તેને જાણવા મળે છે કે એ કુંવર નેત્રહીન છે. એટલે કુંવરી પણ પોતાની આંખો પર કાળી પટ્ટી બાંધી દઈને પોતાને પણ દૃષ્ટિવિહીન બનાવી દે છે. આમ કરવાનું તેનૂં કારંણ શું હશે? અધિકૃત કારણ તો એ હતું કે તે પોતાના પતિની સહધર્મચારિણી હોવાને  નાતે તેમનાં દુઃખમાં સહભાગી થવા માગતી હતી. પરંતુ અનઅધિકૃત કારણ તો  હતું તેને જે રીતે છેતરવામાં આવી હતી તે માટેનું તેનું આ ગર્ભિત ક્રોધ પ્રદર્શન.. આપણે જેમને કૌરવો તરીકે ઓળખીયે છે તે સો પુત્રો પણ તેના થકી રાજાને પ્રાપ્ત થયા હતા. આ પુત્રો કુદરતી રીતે ન જોઈ શકતા પિતા અને કૃત્રિમ રીતે દૃષ્ટિવિહીન બનેલ માતાની છાયામાં ઊછર્યા. જે તેમને જોઈ શકે છે તેની નજરથી પણ વંચિત રહીને મોટા થવું તેમને કેવું લાગ્યું હશે? એ માતાના પુત્રોના મનમાં, તેમના પિતરાઈઓ-પાંડવો-ની પ્રતિભાને કારણે જે વધારે ઘેરી બની હતી એવી, સહજપણે ઘર કરી ગયેલી અસલામતીની ભાવનામાં આ હકીકતની કોઈ ભૂમિકા રહી હશે?
મહાકાવ્યમાં આગળ જતાં જણાવાયું છે કે જ્યારે ગાંધારી તેમની આંખો પરની પટ્ટી હટાવે છે ત્યારે શું થાય છે. તેમણે જીંદગીમાં બે વાર આમ કર્યું હતું - એક વાર કુરૂક્ષેત્રનાં યુધ્ધની શરૂઆત પહેલાં અને એક વાર યુધ્ધ સમાપ્ત થયું ત્યારે. આ બન્ને ઘટનાઓની કથા મહાભારતનાં લોકકથા સ્વરૂપોમાં જોવા મળે છે.
ૠષિઓનું કહેવું હતું કે આટલાં વર્ષો સુધી તેમણે દૃષ્ટિ બાંધી રાખી હતી, એટલે તેઓ હવે પહેલી વાર જેના પર નજર કરશે તે દરેક પ્રકારના અસ્ત્રશસ્ત્રથી અસરથી પર બની શકે છે. પોતાના જ્યેષ્ઠપુત્રની જિંદગીને હર કિંમતે બચાવવાના આશયથી તેમણે દુર્યોધનને તેમની સમક્ષ પૂર્ણ નગ્ન સ્વરૂપે હાજર થવા જણાવ્યું.  દુર્યોધને સૂચનાનો અમલ તો કર્યો પણ થોડી સભ્યતા દાખવવા હિસાબે તેણે પોતાની જાંઘનો ભાગ કેળનાં પાનથી ઢાંકી દીધો. ગાંધારીએ તેને પહેલી વાર જોયો. તે ખૂબ રડ્યાં. તેમણે દુર્યોધનને અસ્ત્રશસ્ત્રથી બચાવી જરૂર લીધો, પણ પૂરેપૂરો નહીં. તેમને સમજાઈ ચૂક્યું કે નિયતિએ,જાંઘ પરના એક ફ્ટકામાં, દુર્યોધનનું ભાગ્ય લખી નાખ્યું છે.
સરલા દાસે લખેલ ઊડિયા મહાભારત અનુસાર, યુધ્ધ સમાપ્ત થયું તે સમયે પાંડવો કૌરવોનાં વૃધ્દ માતાપિતાને મળવા આવ્યા. ગાંધારીએ યુધિષ્ઠિરને જોવાની ઈચ્છા કરી. કૃષ્ણએ કૌરવોમાંથી એક માત્ર બચેલા ભાઈ દુર્દાસને પટ્ટી ખોલવા કહ્યું. પરિણામે ગાંધારીની દૃષ્ટિ સૌ પહેલાં યુધિષ્ઠિર પર નહીં પણ દુર્દાસ પર પડી. દુર્દાસ તત્ક્ષણ ભસ્મ થઈ ગયો. બીજી બધી કથાઓમાં એમ કહેવાયું છે કે ગાંધારીની દષ્ટિ સૌ પહેલી યુધિષ્ઠિરના અંગૂઠા પર પડી અને તે જાંબલી રંગનો બની ગયો.
ગાંધારીની આ બન્ને કથાઓનો સીધો સંબંધ અગ્રણીની અનિમેષ દૃષ્ટિ સાથે છે. તેઓ દૃષ્ટિ કરે છે ત્યારે શું થઈ શકે છે અને નથી કરતા ત્યારે શું શું થઈ શકે છે. તેઓ જેના પર દૃષ્ટિ માડે છે તેને શું થઈ શકે છે. તેમ જ તેઓ શી રીતે દૃષ્ટિ માંડે છે તેનાથી શૂં થઈ શકે છે. એવી ઑફિસની કલ્પના કરો જેમાં કોઈને તમારી સાથે- મૅનેજમૅન્ટ વાતચીત અને સાહિત્યનો અત્યારનો ચલણી શબ્દપ્રયોગ - યથાર્થસભર સંબંધ નથી, જ્યાં લોકો તમને ભારીખમ અર્થવિહિન ક્લિષ્ટ શબ્દોમાં, પરાપૂર્વથી ચાલ્યા આવતા ઘીસાપીટ્યા જવાબો દેતા સાંભળવા મળે છે. જ્યાં દરેક સંવાદ જાણે કે માણસરૂપી મશીનમાં પડઘો પડતો હોય તેમ સામો સંભળાય છે. જ્યાં તમારી સાથે પ્રશ્નોની આપલે માત્ર નિયત ફોર્મમાં ભરીને થાય છે અને જવાબો સોફ્ટવેરનાં અલ્ગોરીધમ દ્વારા આપોઆપ નક્કી થાય છે. જ્યાં કોઈ માનવીને તમારી પડી નથી, તમે માહિતીસંગ્રહનો એક ભાગ છો, એક્સેલ શીટની એક હરોળ માત્ર છો.
આજની તારીખે ઘણી કંપનીઓમાં આ વાસ્તવિકતા છે. જેમ જેમ આપણાં સંચાલન મંડળો ગાંધારી થતાં જાય છે તેમ તેમ આપણે કૌરવો થતાં જઈએ છીએ. એ લોકો નેત્રહીન ધૃતરાષ્ટ્ર નથી, એ લોકો જોઈ શકે તેમ છે, પરંતુ જોવા માગતાં નથી. દૃષ્ટિની કિંમત બહુ ઊંચી છે. એનો અર્થ છે લોકોની લાગણીઓ સાથે હિસાબ માંડવો. સંવેદનાનો છેદ ઉડાડી દેવાય તે રીતે આધુનિક મૅનેજમૅન્ટનું ઘડતર થાય છે. સંસ્થાની દરેક વસ્તુને લક્ષ્યો, જડ,બીબાંઢાળ કાર્યપધ્ધતિઓ  અને કાર્યસિધ્ધિ માટેનાં જ કામ માત્રનાં સ્વરૂપમાં જ જોવામાં આવે છે.
તેમ છતાં, સંસ્થાની સંસ્કૃતિ બૉસની દૃષ્ટિએ શેના પર છે, કે નથી, તેના પર બહુ જ અવલંબે છે. બૉસને જો સ્વચ્છતા પસંદ છે તો બધે જ સફાઈ જોવા મળશે, બૉસને સમયપાલન પસંદ છે તો સમયની પાબંદી બધે દેખાશે, બૉસને જો માર્કેટીંગ પ્રત્યે વધારે લગાવ હશે તો સંસ્થામાં માર્કેટીંગનું વજન વધારે ગણાતું અનુભવાશે. આંખે પટ્ટી બાંધેલ ગાંધારીની જેમ બૉસ પણ અમુક ચોક્કસ બાબતો જ જૂએ છે. તેમને જે બચાવવું છે તે બચાવવા તેના પર તેની બચાવકારી નજર ફરી વળશે. શરત એટલી કે તે સમયે આપણે કેળનું પાન ન પહેર્યું હોય ! તેમને જે નથી જોઈતું, તે ટકી નથી શકતું.
કોઈના પણ વ્યક્તિગત હિતો, પ્રાથમિકતાઓ કે પસંદનાપસંદ સંસ્થા પર હાવી ન થઈ જાય એટલે સંસ્થાઓમાં અગ્રણીઓ પર તંત્ર વ્યવસ્થાઓ, પ્રક્રિયાઓ, હિતધારકોની જરૂરિયાતો અને અપેક્ષાઓનાં અનેક નિયમનો હોય છે. એ કારણે સંસ્થાઓની કાર્યપધ્ધતિઓ અને વિચારસરણીઓ ઓછી ચપળ, ચકોર કે વ્યક્તિગત સ્પર્શવાળી જોવા મળતી હોય છે. તેની સામે ઉદ્યોગસાહસિકોન પર આ પ્રકારના બોજ નથી હોતા, એટલે તેની દૃષ્ટિ નવપ્રયોગો વિશે જોખમ ખેડવા તરફ ધ્યાન કેન્દ્રિત કરી શકે છે, તકની સામે ઝડપી પ્રતિભાવ આપી શકે છે. અને પરિણામે પોતાની વ્યક્તિગત ઉર્જા વડે ટીમનાં સભ્યોની વ્યક્તિગત ઉર્જાને પ્રજ્વલિત કરીને સામુહિક ઉર્જાનો ગુણાકાર કરી શકે છે. સંસ્થાના મુખ્ય પ્રબંધક અને ઉદ્યોગસાહસિકના સંદર્ભ અલગ હોય છે અને એ સંદર્ભને જોવાની તેમની દૃષ્ટિ પણ અલગ હોય છે.
જોકે ઉદ્યોગસાહસિક પણ શેના પર પોતાની દૃષ્ટિ કેન્દ્રિત કરવા માગે છે, કે કરી શકે છે, તેના પર જ બધો આધાર રહેતો હોય છે. તેની દૃષ્ટિ જો પોતાનાં સાહસને લોકપ્રિય બ્રાન્ડ બનાવવા પર હોય તો તેનું ધ્યાન તેનાં સાહસને વધારે વિશાળ પાયા પર લઈ જવા કે તેની લાંબા ગાળાની સંપોષિતા પર ઓછું અને સાહસનાં બ્રાન્ડ મૂલ્યને મહત્તમ કરવા પર વધારે રહે છે. એટલે સંસ્થાનો વિકાસ કે તેનું પ્રક્રિયાભિમુખ સંસ્થાકરણ, પુરતાં સંસાધનો ઉપલબ્ધ હોય તો પણ,  મુર્ઝાયેલાં રહેવાની સંભાવનાઓ વધી જાય છે.
જંગલમાં શિકારી પ્રાણીઓની દૃષ્ટિ શિકારને જ ખોળતી હોય છે, તો શિકારની દૃષ્ટિ પણ શિકારીના સંભવિત હુમલાઓ પર પોતાની નજર રાખે છે. શિકારી કે શિકાર,બન્નેએ દેખાઈ નથી જવું; પરંતુ માનવીના કિસ્સાઓમાં આમ નથી હોતું. મુખ્ય પ્રબંધકે નિયમન મંડળની દૃષ્ટિનું ધ્યાન પોતાની પર રાખવામાં રસ હોય છે, સાહસનાં વિકાસના તબક્કામાં,ઉદ્યોગસાહસિકની નજર  તેનાં સાહસમાં રોકાણ કરે તેવાં નિવેષકોની દૃષ્ટિને પોતાનાં સાહસ તરફ કરવા પર રહેતી હોય છે. કોર્પોરેશનમાં ગ્રાહકને કર્મચારીઓની દૃષ્ટિનાં કેન્દ્રમાં રાખવાનું કહેવાતું હોય છે.
આ બધા દૃષ્ટિકોણનાં પોતપોતાનાં મહત્ત્વ છતાં, સંસ્થાનાં અગ્રણીની તેનાં સહયોગીઓના કામ પર, કે તેમની ભૂમિકા પર કે કંપનીની એ સહયોગી પાસેથી અપેક્ષા  પર, પડતી દૃષ્ટિ કરતાં સહયોગી એક જીવતું જાગતું વ્યક્તિત્વ છે તે પર પડે તેનું આગવું મહત્ત્વ છે.

ધ ઈકોનોમિક ટાઈમ્સમાં ૧૫ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ.

• દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, A leader’s gazeનો અનુવાદ : પ્રયોજિત પુરાણવિદ્યાભ્યાસ
• અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૧૨ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૨૦

૧૦૦ શબ્દોની વાત : જીવનની પ્રાથમિકતાઓ - બ્રાયન ડાયસનની નજરે

- તન્મય વોરા

“જીવન પાંચ દડાઓને હવામાં ઉછાળતા રહેવાની, રમત છે. આપણે તેમને કામ, કુટુંબ, સ્વાસ્થ્ય, મિત્રો અને જુસ્સા તરીકે ઓળખીએ છીએ. અને તેમને આપણે જમીન પર નથી પડવા દેવાનાં. આપણને તરત જ સમજાઈ જાય છે કે કામ રબરના દડા જેવું છે, નીચે પડે તો પણ પાછું ઊછળી આવે છે. પણ કુટુંબ, સ્વાસ્થ્ય, મિત્રો અને જુસ્સો એ ચાર કાચના દડા છે, એક વાર છટક્યા, તો ફરી મૂળ સ્થિતિમાં ન આવે. તે ક્યાં તો વિખરાઇ જાય, કાયમી અસર મૂકી જાય, મોટું નુકસાન થાય. કદાચ તૂટી પણ જાય." - બ્રાયન ડાયસન – પૂર્વ મુખ્ય પ્રબંધક, કોકા કોલા

આ દડાઓ વચ્ચે સંતુલન જળવાય તો જીવન સફળ બને !

• તન્મય વોરાના, QAspire.comપરના લેખ In 100 Words: Brian Dyson On Life Priorities , નો અનુવાદ
• અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ - એ શું નથી?

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ આ બધું તો નથી જ -[1]

· વારતહેવારે ભેટસોગાદોની ખાનગીમાં વહેંચણી
· નાસ્તાપાણી સાથેની રાત્રિ સંગીતસભાઓ
· સંગીત ખુરશી, આંધળો પાટો કે ખો ખો જેવી રમત ગમતો
· ઉતરાયણની ઊંધિયા દાબડા પાર્ટીઓ
· હોળીધુળેટીના જમણવાર
· એક રાત-બે દિવસની પિકનિકો
· બહેનોની રસોઈ હરિફાઈ કે પુરુષોની જોક્સ હરિફાઈઓ, જેના જજ તરીકે કંપનીના ઑડીટર્સને બેસાડ્યા હોય

સંસ્થામાં કામ કરતાં લોકોમાં ઔપચારિકતાઓ ઘટે, મૈત્રીપૂર્ણ આપસી ભાવ વધે, સંસ્થા કામ અને પગાર સિવાય બીજું પણ ધ્યાન રાખે છે તેવી ભાવના કેળવાય એવાં કાર્યસ્થળ વાતાવરણ ઊભું કરવા માટે આ બધું ઉપયોગી જરૂર નીવડી શકે. સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિની પરંપરાનો એ સ્વાભાવિક ભાગ પણ હોઈ શકે, પણ એ સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ તો ન જ કહેવાય.

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિના જ અર્થમાં મોટાભાગે વપરાતા શબ્દપ્રયોગો અને સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ વચ્ચેની પાતળી, પણ મહત્ત્વની ,ભેદરેખા શું છે તેની ટુંકમાં વાત કરીએ –

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ અને સંસ્થાજન્ય લોકવલણ
સંસ્થાજન્ય લોકવલણ લોકોના મનમાં હાલમાં પ્રવર્તતાં વલણની હવા છે. તેને કારણે કર્મચારીઓને પોતાની કુશળતા અને આવડતને કામે લગાડવા માટે સાનુકુળ પરિસ્થિતિ પેદા થવામાં મદદ મળે છે. લોકોની મહેનત અને લગનના બીનનાણાકીય પુરસ્કારની દૃષ્ટિએ તે પ્રેરણાજનક પરિબળોની ભૂમિકા પણ ભજવે છે. સંસ્થાની અંદરનાં તેમજ બહારનાં પર્યાવરણ સાથે અનુકૂલન સાધવા માટે જરૂરી લોકવલણ ઉભરી રહેતું હોય છે.…સંસ્થાજન્ય લોકવલણ સંસ્થાની વર્તમાન કાર્યણાલિકાઓ સાથે વધુ સંબંધ ધરાવે છે. સંસ્થાનાં મૂલ્યો અને ધારાધોરણોના દાયરામાં જ રહીને આ કાર્યપ્રણાલિકાઓ નક્કી થતી હોય છે. જોકે સંસ્થાનાં મૂલ્યો કે ધારાધોરણોનું ઘડતર સંસ્થાજન્ય સંસ્ક્રુતિ અનુસાર જ થતું હોય છે. બીજા શબ્દોઆં કહી તો, સમયનાં વહેણ સાથે ઘડાયેલ સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ સંસ્થાજન્ય લોકવલણમાં પ્રતિબિંબિત થતી હોય છે.. સંસ્થાની શાખ અને નામના સંસ્થાની સંસ્કૃતિને કારણે બંધાય છે. તેનાથી સંસ્થાની અનુભૂતિ જણાઇ આવે છે. ગુણવતા માટે સંસ્થાનો આગ્રહ એ તેની સંસ્કૃતિ છે જ્યારે કર્મચારીઓ સાથેના સંચાલક મંડળનાં સંબંધો સંસ્થાજન્ય લોકવલણ દર્શાવે છે. [2]

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ અને સંસ્થાજન્ય પર્યાવરણ
સંસ્થાજન્ય પર્યાવરણ સંસ્થાની કામગીરીને, કામકાજને અને સંસાધનો પર અસર કરતાં સંસ્થાની આસપાસનાં પરિબળોને આવરી લે છે. સંસ્થાની સીમા બહાર આવેલાં તમામ ઘટકોને તે આવરી લે છે. તેની અસર સંસ્થાના કોઈ એક, કે અલગ અલગ, ભાગ કે પુરી સંસ્થા પર પડી શકે છે. આ પરિબળો સરાકારી નિયમન સંસ્થાઓ, હરીફો, ગ્રાહકો, પુરવઠાકારો કે જાહેર જનતાનાં દબાણો જેવી અનેકવિધ હિતધારક બાબતોને આવરી લે છે. સંસ્થાનું યોગ્ય રીતે સંચાલન કરવા માટે સંચાલકોએ સંસ્થાજન્ય પર્યાવરણને બરાબર સમજવું જોઈએ. [3]

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ અને કર્મચારીઓનું સંસ્થા સાથેનું જોડાણ
સામાન્યપણે કર્મચારીઓના મનમાં સંસ્થાજન્ય સાંસ્કૃતિ સંસ્થાની કેન્ટીનમાં મળતું જમવાનું, ઈતર પ્રવૃતિ માટેનાં રમતગમતનાં સાધનો,અને તેનાં જેવાં કાર્યસ્થળ પર કર્મચારીઓને સુખદ અનુભવ કરવાતાં, કાર્યસ્થળ વિશે સંતોષ વધારતા કે સંસ્થા પ્રત્યે વધારે પ્રતિબધ્ધતા પેદા કરતા વિશેષ લાભોની સમકક્ષ સ્થાન કરી બેઠા હોય છે. આ બધા લાભોને કારણે કર્મચારીઓનું સંસ્થા સાથેનું જોડાણ વધુ મજબૂત બને છે એમ મહદ અંશે સ્વીકાર્યા છતાં પણ તેને સંસ્થાની વ્યૂહરચના સાથે સીધો સંબંધ નથી. સંસ્કૃતિ ઘડતાં ચાલક બળો એક જ પ્રકારના ઉદ્યોગમાં કાર્યરત અલગ અલગ સંસ્થાઓમાં અલગ અલગ જોવા મળે છે. જે એક પ્રકારનું વર્તન એક સંસ્થાને સફળતા અપાવી શકે છે તે, નીચે ચિત્રમાં દર્શાવ્યા અનુસાર, બીજી સંસ્થાના કિસ્સામા સફળતા સિધ્ધ કરવામાં મસમોટી અડચણ બનતું પણ જોવા મળે છે.

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ વડે સંસ્થાની કામગીરીનાં દ્વાર ખોલી કાઢવા માટે સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિને સંસ્થાની પ્રાથમિકતાઓ સાથે સાંકળી લેવી જોઈએ. એ માટે એવી 'કેટલીક મહત્ત્વની' વર્તણૂક પસંદ કરી લેવી જોઇએ જે ઈચ્છિત પરિણામો લાવી શકે. જ્યારે આ વર્તણૂકો તેને અનુકૂળ માળ્ખાંકીય કે પ્રક્રિયા પરિવર્તનો સાથે જોડાઈ જાય ત્યારે કર્મચારીઓના અનુભવ પર બહુ મોટી અસર પડી શકે છે. આમ સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિની મદદથી સંસ્થાની કામગીરી સુધારવા કર્મચારીઓના પરિણામો સાથે સુસંગત અનુભવો પર ભાર મૂકવો જોઈએ અને સુસંગત ન હોય તેવી બાબતોને ઓછું મહત્ત્વ આપવું જોઈએ.  કર્મચારીઓની વર્તણૂકની જે બાબતોથી સંસ્થાની કામગીરી પર અસર થાય છે તે જ બાબતો કર્મચારીઓનાં સંસ્થા સાથેનાં બંધન માટે પણ સુસંગત છે કે નહીં તે બાબત ગૌણ બની જાય છે. કકર્મચારીઓનું સંસ્થા સાથેનું બંધનને સાંસ્કૃતિક ક્રમિક વિકાસના નક્કર ઉદ્દેશ્ય ગણવાને બદલે આડપેદાશ ગણવું જોઈએ. [4]

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ અને રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિ
સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ અને રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિ સાવ અલગ બાબતો છે. રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિ એ માનવ સમાજનાં શાસ્ત્રીનો વિષય છે જ્યારે સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ એ એ સામાજિકશાસ્ત્રનો વિષય છે. સંસ્થાનું સંચાલન મંડળ ક્યારે પણ રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિ બદલી ન શકે, તે માત્ર તેને સમજી શકે અને તેનો ઉપયોગ કરી શકે. પરંતુ તે સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ ઘડી શકે અને ક્યારેક બદલી પણ શકે. સંસ્કૃતિની વાત વ્યક્તિગત કક્ષાએ લાગુ નથી પડતી. વ્યક્તિને પોતાનું આગવું વ્યક્તિત્ત્વ હોય છે, જે તે વ્યક્તિ જે સંસ્કૃતિમાં ઉછરેલ છે તેનાથી અમુક અંશે જ પ્રભાવિત થયેલ હોય છે.…રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિના તફાવતો વ્યક્તિ દસ વરઃસની ઉમરની થાય તે પહેલાં જે તે શીખે છે તેને કારણે રૂઢ જાય છે. પોતાનાં માબાપે પણ તેમની દસ વર્ષની ઉમર પહેલાં જે જે શીખ્યું હતું તેની પણ સંતાનો પર અસર થાય છે. આમ આ અસરો ખાસ્સી ઊંડી ઉતરેલી હોય છે, અને એટલે કેટલીય પેઢીઓ સુધી જલદી બદલી નથી શકાતી.….સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ કાર્યસ્થળ પરની કાર્યપધ્ધતિઓ અને પ્રાણાલિઓમાંથી ઉતરી આવેલ હોય છે, એટલે, તેને, પ્રમાણમાં ઝડપથી બદલી શકાય. [5]

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ અને સમાજજન્ય સંસ્કૃતિ

જ્યારે ક્યારે સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિના સંદર્ભમાં ધારાધોરણો,બધાંનાં મૂલ્યો, સંસ્થાની શાસન વ્યવસ્થા નક્કી કરતી અપેક્ષાઓની વાત થાય છે ત્યારે એ ધારાધોરણો કે મૂલ્યો કે અપેક્ષાઓ નક્કી કરે છે એ સમૂહ કે સમાજમાં જ્યાં વ્યક્તિ રહેતી હોય છે. કોઈ પણ સંસ્થાના સુચારૂપણે કામ કરતા રહેવા માટે તેની સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ, સમાજજન્ય સંસ્કૃતિ અને સંસ્થાનાં નેતૃત્વની શૈલીમાં એક્સંવાદિતા હોવી જોઈએ. [6]

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ અને કોર્પોરેટ સંસ્કૃતિ

સામાન્ય વહેવારમાં કોર્પોરેટ સંસ્કૃતિ શબ્દપ્રયોગ એ પ્રકારની નફા માટે કામ કરતી સંસ્થાઓના સંદર્ભમાં વપરાતો હોય જ્યાં માલિકી અને સંચાલન કાયદાકીય દૃષ્ટિએ આગ પાડવામાં આવેલ હોય છે. નફો મહત્તમ બને તે રીતની કાર્યપધ્ધતિ અને કામગીરી પર મુકાતો ભાર કોર્પોરેટ સંસ્કૃતિની સાથે સાંકળી લેવાતો હોય છે.અલગ અલગ ઉદ્યોગોમાં અલગ અલગ કંપનીઓ અલગ અલગ વ્યૂહરચનાઓ અપનાવીને પોતાનો માર્ગ નક્કી કરતી હોય છે. જેમ કે માહિતી ટેક્નોલોજી કે રચનાત્મક માર્કેટીંગના વ્યવસાયની કંપનીઓમાં કર્મચારીઓની વૈચારીક સ્વતંત્રતા અને રચનાત્મકતા વધારે મહત્ત્વનાં ગણાતાં હોય છે. જ્યારે બેંકો કે વીમા કંપનીઓમાં વધારે ઔપચારિક અને માળખાંબધ્ધ સંસ્કૃતિ જોવા મળે છે કેમ કે આ ઉદ્યોગોમાંની કંપનીઓએ બહુ ચુસ્ત અને વ્યાપક સરકારી નિયમનોનું અનુપાલન કરતા રહેવાનું હોય છે.

તેની સામે નફો ન કરવાની ભાવનાથી ચાલતી કંપનીઓમાં વ્યક્તિગત અને સામાજિક મૂલ્યોને કાર્યક્ષમતા કે નફાકારકતા કરતાં વધારે મહત્ત્વ આપવામાં આવે છે. [7]

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ અને સંસ્થાજન્ય સંદર્ભ

સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ અને સંસ્થાજન્ય સંદર્ભ એક મકાનનાં રૂપકથી બરાબર સમજી શકાશે. 'છાપરૂં' અને પાયો' એ સંસ્થાજન્ય સંદર્ભ છે અને તે બેની વચ્ચે પ્રવૃત્તિઓથી ધબકતું જે મકાન છે તે સંસ્થાજન્ય સંસ્કૃતિ છે. 'પાયો' એ મૂળ છે જેમાંથી સંસ્થા 'પેદા થયેલ' છે. સંસ્થાનાં અસ્તિત્વનો તે મૂળભૂત ઉદ્દેશ્ય છે, તેનું મિશન છે, તેનાં તાત્વિક મૂલ્યો છે, તેનાં મહત્ત્વનાં ધોરણો, તેનાં ગ્રાહકોને ઉત્પાદનો કે સેવાઓની આગવી અનુભૂતિઓ કે તેના હિતધારકો સાથેના અગવા સંબંધોના પ્રસ્તાવો કે કર્મચારીઓનાં તેનાં સાથે જોડાણની ભૂમિકા અને નિયમો છે. 'છાપરૂ" સૂચક છે સંસ્થા 'જ્યાં પહોંચવા' ધારે છે - તે સંસ્થાનાં ભવિષ્યનાં દીર્ઘદર્શનનું બૃહદ ચિત્ર છે, તેના ઉદ્દેશ્યો અને ધ્યેયો, અને એ બાબતે તેની પ્રાથમિકતાઓ છે. એ બન્ને વચ્ચે જે કંઈ છે તે સંસ્થાની સંસ્કૃતિ છે - સંસ્થાના પાયાના આધાર પર, તેની લાંબાગાળાની, સંપોષિત, સફળતા માટે, સંસ્થામાં એકબીજાં સાથે મળીને કામ કરતાં, એકબીજાં સાથે માહિતી આપલે અને સંવાદ કરતાં, એકબીજાં સાથે સંકલિત સહયોગ સાધતાં - જીવતાં જાગતાં, ધબકતાં - લોકો છે. સંદર્ભનું ચાલક બળ સંસ્કૃતિ છે. [8]

---

[1] Let’s be clear; these things ARE NOT company culture: - Rand Fishkin

^[2] Difference between Organisation Climate and Organisation Culture

[3] What is an Organizational Environment? - Definition & Theory

[4] Improving Company Culture Is Not About Providing Free Snacks

[5] National Cultures, Organizational Cultures, and the Role of Management

[6] Organizational Culture and Societal Culture

[7] Is There a Difference Between Organizational & Corporate Culture?

[8] Organizational Context = Culture

પૌરાણીક કથાઓનો ક્રમિક વિકાસ - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

અમેરિકામાં ઉગ્ર વિવાદ ચાલી રહ્યો છે - એ ભગવાનનું કરેલું હતું કે અચાનક જ બની ગયેલી કોઈ ઘટના? સર્જનના સિદ્ધાંત મુજબ ઈશ્વરે આ દુનિયાને તેની અનેકવિધ વિવિધતાઓ સાથે સર્જ્યું છે. ઉત્ક્રાંતિના સિદ્ધાંત મુજબ અચાનક જ બની ગયેલી એક ઘટનામાં કેટલાંક રસાયણોનું જનિનમાં રૂપાંતર થઈ ગયું જે પછીથી ગુણરિવર્તનશીલ સજીવ જીવમાં રૂપાંતર થયું. લાખો વર્ષો બાદ પ્રાકૃતિક પસંદગીના ક્રમાનુસાર તે અમીબાથી માનવી જેવાં સજીવોમાં સર્જન પામતું રહ્યું.

વિવાદ એકાદ સદી પહેલાં શરૂ થયો, જ્યારે ચાર્લ્સ ડાર્વિને પોતાનું પુસ્તક 'ધ ઓરિજિન ઑફ સ્પીસીઝ' પ્રકાશિત કર્યું. પુસ્તકમાં તેમણે દાવો કર્યો હતો કે માનવી વાંદરામાંથી ઉતરી આવ્યો છે ! આખો વિચાર નરી મૂર્ખતા જ લાગતો હતો. તેને નાસ્તિક કહીને ચારે તરફથી હડધૂત કરવામાં આવ્યો.

એવો પણ એક વર્ગ છે જે બાઈબલનો શબ્દે શબ્દ સાચો માનવાના મતનો નથી. જેનેસિસમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે પહેલાં નિરવયવ પદાર્થોની રચના થઈ, પછી પક્ષીઓ અને માછલીઓ આવ્યાં, અને તે પછી જ માનવી આવ્યો. આ એક પ્રકારે ઉત્ક્રાંતિની જ સ્વીકૃતિ ગણી શકાય. ફરક છે માત્ર સમયનાં સાપેક્ષ પરિમાણનો. તેમાં જે દિવસની માત્રા દર્શાવી છે તે માનવ ઈતિહાસમાં લાખો વર્ષ હોઈ શકે છે. આ પ્રતિકાત્મક વિચારધારાનું માન્વું છે કે નોઆની નાવ (Noah’s Ark)ની કથા દ્વારા સમજાય છે કે ડીનોસોર જેવી આખીને આખી પ્રજાતિનો કુદરતી હોનારત કેમ વિનાશ કરી શકે છે. તેઓનું કહેવું છે કે મૂળ પાપ (The Original Sin) ઐતિહાસિક ઘટના નથી પણ તાત્વિક મિમાંસાની અનુભૂતિ છે: જ્યારે માણસ તર્કને બદલે જોશને વશ થાય છે ત્યારે પોતાનાં સુખની શોધમાં તે વિસંવાદીતા પેદા કરી રહે છે.

'પ્રજાતિની ઉત્કાંતિ’ (The Origin of Species) નાં મૂળ'ના વિવાદના પાયામાં માન્યતા (આસ્થા) અને તર્ક વચ્ચે પ્રાચીન સમયથી રહેલ અંતર છે. ૩૦૦ વર્ષ પહેલાં યુરોપમાં વૈજ્ઞાનિક ક્રાન્તિનાં પગરણ થયાં ત્યારથી યુધ્ધનાં નગારાં વાગી ચૂક્યાં છે. ધર્મએ વૈજ્ઞાનિકોને નાસ્તિક કહીને વખોડ્યા તો વૈજ્ઞાનિકોએ ધાર્મિક અગ્રણીઓને અંધશ્રધ્ધાળુઓ, સત્તા ભૂખ્યા, ઘાતકી, ભગતડાઓ કહીને ભાંડ્યા. આ તિરાડ સામ્રાજ્યવાદની સાથે સાથે, યુરોપથી હિંદુસ્તાન સહિત, સમગ્ર વિશ્વમાં પ્રસરી,

વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણીના શરૂ શરૂના વિદ્યાર્થીઓ મૉટા ભાગના ભારતના ઉચ્ચ વર્ણના, સમૃધ્ધ લોકો હતા. આ વર્ગને અંગ્રેજી સમાજમાં 'જેન્ટલમેન' તરીકે કે બંગાળી સમાજમાં 'ભદ્રલોક' તરીકે ઓળખવામાં આવે છે. પાશ્ચાત્ય વિચારસરણી સાથેના સહવાસને કારણે હવે તેઓ ભારતીય આચારપધ્ધતિઓ અને માન્યતાઓ સાથે અસુખ અનુભવવા લાગ્યા. તેને કારણે ૧૯મી સદીની ભારતીય સામાજિક વિચારસરણીમાં મહા પુનરૂજ્જીવનનો તણખો પડ્યો. સામાજિક સુધારકોએ ભારતીય સંસ્કૃતિને વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણીના હિસાબે ઢાળવાનું શરૂ કર્યું. એમ પણ કદાચ કહી શકાય કે તે હવે નવા સામ્રાજ્યવાદી શાસકોને સ્વીકાર્ય બનવા તરફનો ઝુકાવ હતો. આ એ સમય છે જ્યારે ડાબેરી વિચારસરણીનો જન્મ થયો, જેણે ધાર્મિક માન્યતાનો છેદ જ ઉડાડીને સંપૂર્ણપણે તર્ક આધારીત આદર્શ સમાજ વ્યવસ્થા સર્જવાનો પ્રયાસ કર્યો. તેના પ્રતિરોધમાં જમણેરી વિચારધારાએ જન્મ લીધો, જે ડાબેરીઓ દ્વારા સૂચવાતી દરેક બાબતોના વિરોધમાં વહેવા લાગી. યુધ્ધ રેખાઓ ખેંચાઈ ગઈ હતી : વૈજ્ઞાનિક વિચારસરણીને જમણેરીઓ 'વિદેશી' અને 'પાશ્ચાત્ય' કહીને ભાંડવા લાગ્યા, તો ડાબેરીઓ 'આધુનિક' કહેવામાં ગર્વ લેતા હતા.

દશાવતારની કથાઓએ ભારતમાં ઘણાં લોકોને સ્વદેશાભિમાનનો પારો ચડાવ્યો. પહેલાં દરિયાવાસી માછલી, પછી દ્વિચર કાચબો, તે પછી ભૂચર સુવર, પછી પશુ માનવીનું સાયુજ્ય, પ્રાચીન માનવ, નરસિંહ અને છેક છેલ્લે માનવી અવતારમાં વિષ્ણુનાં પૃથ્વી પર અવતાર્ર થયા. તેના પરથી આ લોકોએ એવું તારણ કાઢ્યું કે ભારતીયો તો ડાર્વિનના બહુ પહેલાંથી જ જીવનની ક્રમિક ઉત્ક્રાંતિથી પરિચિત હતાં. આવી રીતે રાષ્ટ્રવાદ વધારેને વધારે ગર્વ અનુભવવા લાગ્યો. પરંતુ, એમાં જે વાત ધ્યાન બહાર જ રહી ગઈ તે હતી વિષ્ણુના માનવ અવતારો: પહેલાં હતા વામન, એક ધર્મોપદેશક; તે પછી હતા પરશુરામ, ઋષિ-યોધ્ધા; એના પછી રામ, રાજકુમાર; પછી કૃષ્ણ, રાજવી ગોવાળીયો અને સારથિ; તેના પછી બુધ્ધ, એક સંન્યાસી; પછી છેલ્લે કલ્કિ, એક આક્રમણકાર અને વિનાશક. અહીં જે વર્ણ વ્યવસ્થા અભિપ્રેત છે તે તો બધાંએ નજરઅંદાજ જ કરેલ છે, કેમકે, ડાબેરી હોય કે જમણેરી, કોઈ પણ પક્ષના ભારતીય સમાજ માટે એ વાત અકળાવનારી છે.

બાઈબલની જેમ, હિંદુઓનો કોઈ એક નિશ્ચિત ગ્રંથ નથી. તેમના તો કંઈ કેટલાય ધર્મ ગ્રંથો છે અને તેટલી જ પાછી સર્જનની કથાઓ છે. ઉપનિષદો અનુસાર, પ્રજાપતિ (આત્મા) અનેક રૂપધારિણી શતરૂપા (દ્રવ્ય)નો પીછો કરતા હતા. શતરૂપાએ અલગ અલગ માદા પશુઓનું રૂપ લીધું, તો પ્રજાપતિ નર પશુઓ બની ગયા, જેમાંથી પેદા થઈ જૈવિક્વૈવિધતા. પુરાણો અનુસાર, દેવો અને પ્રાણીઓ સહિતના બધા જ જીવો કશ્યપની અનેક પત્નીઓથી થયેલાં સંતાનો છે. તિમિનાં સંતાન માછલીઓ, સુરભિનાં સંતાનો પાલતુ પ્રાણીઓ,. જંગલી જાનવરો સુરસાનાં સંતાનો, વિનતાનાં સંતાનો પક્ષીઓ, કદ્રુનાં સંતાનો સર્પ,અદિતિના સંતાનો દેવો અને દાનુનાં સંતાનો દાનવો બન્યાં.

હિંદુઓનો સૌથી પ્રાચિન ગ્રંથ, ૠગવેદ, પ્રજાતિઓનાં સર્જનનું મૂળ સાવ જ મૌલિક સ્વરૂપે પ્રતિપાદીત કરે છે. તે સવાલ કરે છે કે ઉત્ક્રાંતિ શા માટે થઈ . એક સંકેત તો જોવા મળે છે પ્રાણીઓ અને માનવીમાંના મૂળતઃ તફાવતમાં. વિકસિત મગજને કારણે માનવી પોતાનાં અસ્તિત્ત્વની પારની કલ્પના કરી શકે છે. તે પશુ -પ્રકૃતિની ઉપર ઊઠી શકે છે. માનવીને અસ્તિત્ત્વ ટકાવી રાખવું, પ્રભાવ બનાવી રાખવો કે પોતાના પ્રદેશ પરનાં આધિપત્ય સિવાય પણ કંઈક વિશેષ જોઈએ છે. તેને તાત્પર્યની ખોજ રહે છે. માનવ અસ્તિત્વની પુષ્ટિ એ જ પુરુષ-અર્થ (પ્રુરુષાર્થ)નો સાર છે.

ઋગ વેદ એમ તારણ કાઢે છે કે ઉત્ક્રાંતિ પશુ પ્રકૃતિથી પુરુષ-અર્થ તરફ વિકસતી માનસીક અવસ્થા છે. બાઈબલની પરિભાષામાં કહીએ તો તે પતન પછી એડન પરત ફરવાની સ્થિતિ છે. વૈજ્ઞાનિક પરિભાષામાં કહીએ તો તે ત્યારે જ શક્ય બને છે જ્યારે માણસ પોતાની માટે વિચારવાનું બંધ કરીને બીજાંને માટે વિચારવાનું શરૂ કરે. જે દેખીતી રીતે મુશ્કેલ તો છે, પણ વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણથી જોઈએ તો એટલું અશક્ય પણ નથી.

ધ સ્પિકીંગ ટ્રીમાં ૮ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ.

• દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Mythical Evolutionનો અનુવાદ : વિશ્વ પુરાણવિદ્યાભ્યાસ
• અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૨૯ જાન્યુઆરી, ૨૦૨૦

હું શા માટે લખું છું ? (૧૯૪૬) - જ્યોર્જ ઓર્વેલ [ ૧ ]

જ્યોર્જ ઓર્વેલનાં તખલ્લુસથી વધારે જાણીતા એરિક આર્થર બ્લૈર (જન્મઃ ૨૫ જૂન ૧૦૯૩ - અવસાન ૨૧ જાન્યુઆરી, ૧૯૫૦) ની બહુપ્રચલિત રચનાઓ, એનીમલ ફાર્મ કે નાઈન્ટીન એઇટી ફૉર એક ચોક્કસ વિચારધારાની પ્રશિષ્ટ સાહિત્ય રચનાઓમાં જે સ્થાન મેળવતી રહી છે, તેટલું જ મહત્ત્વનું સ્થાન જ્યોર્જ ઑર્વેલનું એક જબરદસ્ત પ્રભાવશાળી નિબંધકાર તરીકે પણ રહ્યું છે.

'હું શા માટે લખું છું?'["Why I Write"] (૧૯૪૬) જ્યોર્જ ઑર્વેલની લેખક બનવા માટેની પોતાની અંગત સફરને વર્ણવતો નિબંધ છે. સૌ પ્રથમ વાર એ ૧૯૪૬ની ગેંન્ગરૅલની ઉનાળૂ આવૃતિમાં પ્રકાશિત થયેલ, આ સામયિકના તંત્રીઓ, જે બી પિક અને ચાર્લ્સ નીલ દ્વારા અમુક ચુનંદા લેખકોને તેઓ શા માટે લખે છે તે સમજાવવા જણાવાયેલું.

[ ૧ ]

... news of the massacre at Guernica reaches Paris ...

બહુ નાની ઉમરથી, કદાચ પાંચ છ વર્ષની વયે જ, મને ખબર હતી કે મારે મોટા થઈને લેખક થવું છે. તે પછી, ૧૭ થી ૨૪વર્ષના ગાળામાં મેં એ  વિચાર છોડી દીધો, પણ તે નિર્ણય મેં સભાનપણે લીધેલો કે હું મારા મૂળ સ્વભાવને ક્રોધિત કરીને આમ કરી રહ્યો છું, આજ નહીં તો કાલે પણ  સ્થિર થઈને હું પુસ્તકો લખીશ ખરો.

હું ત્રણ સંતાનોમાંનું વચ્ચેનું સંતાન હતો, પણ મારાં બન્ને ભાંડરૂઓથી મારે પાંચ પાંચ વર્ષનો ફરક હતો. હું આઠ વર્ષનો થયો ત્યાં સુધી મેં મારા પિતાને ભાગ્યે જ જોયા હશે. આ અને બીજાં અન્ય કારણોસર હું કંઈક અંશે એકલો પડી ગયો હતો. શાળામાં પણ મારી ઝઘડાળુ વર્તણૂકને કારણે હું મારા સમગ્ર શળાકાળ દરમ્યાન હું બધાંને અણગમતો બની રહ્યો હતો. એકાંકી છોકરાંઓની જેમ મને પણ કહાનીઓ ઘડી કાઢવાની અને કાલ્પનિક  લોકો સાથે સંવાદો કરવાની ટેવ પડી ગઈ હતી. મને લાગે છે કે મારી સાહિત્યિક શરૂઆતથી જ મારી આકાંક્ષાઓ અને વિખૂટા પડી જવાની અને પોતાની કિંમત ઓછી આંકવાની મારી લાગણીઓ ભેળસેળ થઈ ગઈ હતી. મને ખબર હતી કે શબ્દો સાથે અને અપ્રિય હકીકતોનો સામનો કરવા બાબતે મને ફાવટ છે. એ કારણે મેં મારૂં એક અંગત વિશ્વ બનાવી લીધું હતૂં જેમાં રોજબરોજની મારી નિષ્ફળતાઓ માટે હું મારી પાસે પાછો ફરી શકું. એમ હોવા છતાં પણ, મારાં સમગ્ર બાળપણ અને કિશોરાવસ્થા દરમ્યાન,  મારાં ગંભીરપણે, એટલે કે ગંભીર આશયથી, લખાયેલ લખાણો તો અર્ધોએક ડઝન પાનાંઓથી વધારે નહોતાં બની શક્યાં.

મેં મારી પહેલી કવિતા ચાર કે પાંચ વર્ષની ઉમરે લખી હતી, જેના માટે મારી માતા લહિયો બન્યાં હતાં. મને તે કવિતા વિશે કંઈ જ યાદ નથી, સિવાય કે તેમાં વાઘ કે એ વાઘના 'ખુરશી જેવા દાંત હતા' જેવો કોઈ શબ્દપ્રયોગ હતો. મને એવું પણ યાદ છે કે તે બ્લૅકનાં કાવ્ય 'ટાઈગર, ટાઈગર'ની નકલ હતી. અગિયાર વર્ષની ઉમરે, જ્યારે ૧૯૧૪નું યુધ્ધ ફાટી નીકળ્યું હતું, મેં એક દેશભક્તિનું કાવ્ય લખ્યું હતું, જે સ્થાનિક અખબારમાં છપાયું હતું. એવું જ બે વર્ષ પછી કિચનરનાં અવસાન પર લખેલ એક કાવ્ય પણ છપાયું હતું. હં થોડો મોટો થયો તે પછી, સમયે સમયે મેં કેટલાંક, શાહી શૈલીની અસરરવાળાં, ખરાબ કે અધૂરાં રહેલ 'કુદરત પરનાં કાવ્ય' પણ લખ્યાં હતાં. મેં એક ટુંકી વાર્તા લખવાનો પણ પ્રયાસ કર્યો હતો જે કરૂણ રકાસમાં પરિણમ્યો હતો. આ છે મારા એ સમયમાં કાગળ ઉપર જેમને મેં ઉતારવાના ગંભીર પ્રયાસો કર્યા હતો તેમનો સરવાળો.

જોકે, એ બધા સમય દરમ્યાન મેં મારી સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ ચાલુ રાખી. શરૂમાં તે માગ્યા મુજબ લખી અપાતં સાહિત્ય હતું જે હું ઠીકઠાક ઝડપથી, મને મજા ન હોતી આવતી તો પણ, સહેલાઈથી લખી નાખી શકતો હતો  શાળાનાં કામ સિવાય મેં પ્રાસંગિક  કાવ્યકણિકાઓ, અર્ધ-મજાકીયાં કાવ્યો લખ્યાં જે આજે એમ જણાય છે કે મેં બહુ ઝડપથી ઘસડી માર્યાં હતાં. ચૌદમે વર્ષે, મેં એક જ અઠવાડીયામાં ઍરિસ્ટોફેનસની નકલ કરતું અન્ત્યાનુપ્રાસવાળું એક કાવ્ય લખ્યું. શાળાનાં સામયિકની મુદ્રણ તેમ જ હસ્તપ્રત કક્ષાએ સંપાદનમાં મદદ કરી. આ સામયિકો તમે કલ્પી ન શકો એ હદનાં, હાસ્યાપદ નકલોની કક્ષાનાં,બન્યાં હતાં. આજે હું સસ્તામાં સસ્તાં પત્રકારત્વ માટે જેટલી મહેનત લઉં તેનાથી પણ સાવ ઓછી મહેનતે એ સામયિકો તૈયાર કર્યાં હતાં.

પણ તેની સાથે સાથે, પંદર કે તેથી વધારે વર્ષો સુધી હું એક સાવ અલગ જ પ્રકારના સાહિત્યિક પ્રયોગ કરતો રહ્યો : એ પ્રયોગ હતો, મારા મનમાં જ વસેલી એક રોજનીશી જેવી, મારા વિષે એક 'કહાની' સતત બનાવ્યા કરવાનો. મારૂં માનવું છે કે બાળકોમાં અને કિશોરોમાં આ એક સામાન્ય ટેવ છે. સાવ નાનું બાળક હતો ત્યારે હું મારી જાતને રોબિન હુંડ કલ્પી લેતો. પછી તેનાં અવનવાં સાહસોના નાયક તરીકેનાં ચિત્ર મારા સામે ખડાં થઈ જતા. બસ, એ પછી તરત મારી કહાની, સાવજ અપરિપક્વ દશામાં, આત્મશ્લાઘા બનવાની બંધ  થઈ જતી. તે પછી બની  જતી એ મારી નજર જે જોતી એનું એક સાવ સામાન્ય વર્ણન. આવા સમયે મિનિટો સુધી મારા મનમાં આવું બધું ચાલતું રહેતું: ‘તેણે દરવાજો ધક્કો મારીને ખોલી નાખ્યો, અને તે ઓરડામાં દાખલ થયો. મખમલના પર્દાઓમાંથી ચળાઈને આવતો સૂર્યપ્રકાશનો એક પીળો શેરડો, ટેબલ પરના શાહીના ખડીયાની બાજુમાં પડેલ , અર્ધ-ખુલી, માચીસની પેટી પર પથરાઈ જઈ રહ્યો હતો. જમણો હાથ ખીસ્સાંમાં રાખીને તે બારી પાસેથી પસાર થયો. બહાર શેરીમાં એક પીળા-બદામી ટપકાં ધરાવતી બિલાડી ખરી પડતાં પાંદડાંની પાછળ દોડતી હતી, વગેરે વગેરે. મારી આ ટેવ હું પચીસ વર્ષનો થયો ત્યાં સુધી, મારાં બિન-સાહિત્યિક વર્ષો દરમ્યાન,  ટકી રહી. મારે યોગ્ય શબ્દો શોધવા પડતા હતા. મેં શોધ્યા પણ ખરા. વર્ણન માટેના આ પ્રયત્નો હું, લગભગ, મારી મરજીની વિરુદ્ધ, બહારનાં કોઈ અકળ દબાણ હેઠળ, કરી રહ્યો હતો. મને લાગે છે કે અલગ અલગ ઉમરે જે લેખકો મને ગમ્યા તેવા અનેક લેખકોની શેલીની ઝલક એ 'કહાની'માં જોવા મળી હશે. પણ, મને યાદ છે ત્યાં સુધી તેનાં વર્ણનોની ગુણવત્તા એટલી જ અતિ-સાવધાનીપૂર્વકની રહી હશે.

હું જ્યારે સોળેક વર્ષનો હતો ત્યારે અચાનક જ મને શબ્દના અવાજો અને સાહચર્યનો આનંદ મળી આવ્યો.પેરેડાઈઝ લૉસ્ટની પંક્તિઓ -

એટલે તેય મહામુશ્કેલી અને મહેનતથી

આગળ ખસ્યો : મુશ્કેલી અને મહેનતથી તેય.

મને હવે ખાસ અદ્‍ભૂત નથી લાગતા, તેણે તો મારૂં રોમરોમ ઝણઝણાવી નાખ્યું. 'તે'ને બદલે 'તેય' તો વળી વધારાની મજા ઉમેરે છે. વસ્તુઓને વર્ણવવાની વાતને કરીએ તો તે હું જાણતો જ હતો. એટલે, મારે એ સમયે પુસ્તકો લખવાની વાતમાં તો હવે સ્પષ્ટ હતું કે મારે  કયા પ્રકારનાં પુસ્તકો લખવાં છે. મારે વાસ્તવવાદી, કરૂણાંત, વર્ણનો અને વિગતપ્રચુર, ધ્યાનાકર્ષક રૂપકોવાળી તેમજ પોતાના સ્વરના નાદ માટે જ વપરાયેલા શબ્દોથી અલંકૃત અવતરણોથી સજ્જ, ઢગલાબંધ નવલકથાઓ લખવી હતી. હું જ્યારે ત્રીસ વર્ષનો હતો ત્યારે લખેલી, પણ જાહેરમાં મોડેથી આવેલ, નવલકથા 'બર્મીઝ ડેઝ' લગભગ આ પ્રકારની જ હતી.

લેખકના લેખન માટેનાં પ્રયોજનને વર્ણવતો બીજો ભાગ  ૧૯-૨-૨૦૨૦ના હપ્તામાં સમજીશું.

• જ્યોર્જ ઓર્વેલના આત્મકથાનક સ્વરૂપ બિન-કાલ્પનિક નિબંધ, Why I Writeનો અનુવાદ 

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

હાસ્યની તાકાત - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

વનવાસમાંથી પાછા ફર્યા બાદ જ્યારે રામનો રાજ્યાભિષેક થઈ રહ્યો હતો, ત્યારે ભર્યા રાજ દરબારમાં લક્ષ્મણ જોર જોરથી હસવા લાગ્યા. બધાંને અચરજ થયું કે આ લક્ષ્મણ વળી અત્યારે કોના પર હસે છે ! જે અયોધ્યા પર રાજકુટૂંબની ખટપટને પરિણામે એક જોડી ચાખડીએ ચૌદ ચૌદ વર્ષ રાજ્ય કર્યું તેના પર હસે છે ? કે, કૌશલ્યા પર હસે છે જેમણે પોતાના પુત્રને રાજા થતો જોવાની આખી જીંદગી આકાંક્ષા સેવ્યે રાખી? કે, કૈકેયી પર હસે છે જેના લાખ કુડકપટો છતાં પણ જે મહારાણી કદી પણ બની જ ન શકી? કે, પેલા ભરત પર હસે છે જેણે રાજા બનવાની સોનેરી તક હવામાં ઉડાડી દીધી? કે, પોતાની માતા સુમિત્રા અને ભાઈ શત્રુઘ્ન હસતા હતા જેમના નસીબમાં તો રાજા કોઈ પણ બને પણ જીંદગીભરની કોઈની સેવા જ લખી હતી? કે, એ સુગ્રીવ પર હસતા હતા જેણે રાજા બનવા માટે પોતાના ભાઈની રામના હાથે હત્યા કરાવી નાખી? કે, તે હસતા હતા હતા વિભિષણ પર જેણે રાજા બનવા માટે પોતાના મોટા ભાઈના શત્રુનો સાથ કર્યો? કે હનુમાનના ઓછાયામાં ઢંકાઈ રહેવા સર્જાયેલા વૃધ્ધ જાંબુવાન પર તે હસે છે ? કે તે હનુમાન પર હસે છે જેમણે રામનાં પત્નીને પાછાં મેળવવા પોતાનાં પુંછડાંને આગ લગાડી પણ બદલામા  કંઈ વળ્યું નહીં? કે તે સીતા મૈયા પર હસે છે જેમણે પોતાની પવિત્રતા સાબિત કરવા માટે અગ્નિપરીક્ષા આપવી પડી? કે પછી એ રામ પર હસી રહ્યા છે જેમને પત્ની પાછી તો મળી પણ તે પત્નીનાં ચારિત્ર્ય પરનો દાગ તે દૂર નથી કરી શકતા?

પરંતુ લક્ષ્મણ કોઈ પર નહોતા હસી રહ્યા. તે તો હવે જે કરૂણ ઘટના થવાની છે તેના પર હસી રહ્યા હતા. તે ઊંઘની દેવી નિદ્રાને આવતાં જોઈ રહ્યાં હતા. તેમણે દેવીને વિનંતિ કરી હતી કે ચૌદ વર્ષ સુધી તે પોતાને એકલો રહેવા દે જેથી તેમનાથી દિવસરાત રામની સેવા થઈ શકે. ચૌદ વર્ષની એ અવધિ પૂરી થવામાં હતી, એટલે એમણે પોતાનાં વચન પાલન સારૂં કરીને બરાબર એ જ સમયે ગાઢ નિંદ્રામાં સૂઈ જવું પડશે જ્યારે પોતે  પોતાની જિંદગીમાં જે એક ઘટના જોવા તલસી રહ્યા હતા તે રામની તાજપોષી થવાની હતી.

લક્ષ્મણનાં હાસ્યને કારણે લોકોને અસલામતી કેમ અનુભવાતી હતી ? કેમકે હાસ્યમાં તાકાત છે. આપણે જ્યારે કોઈ પર હસીએ છીએ, ત્યારે આપણે આપણી જાતને સલામત, સુરક્ષિત. કોઈ જાતની ધાકધમકીનાં દબાણ વગરનાં, અને ક્યારેક તો તાકાતવર, અનુભવીએ છીએ. પરંતુ જ્યારે કોઈ આપણા પર હસે છે ત્યારે આપણે આપણી જાતને અપમાનિત, શરમિંદાં,અસ્વસ્થ, અને ક્યારેક તો તાકાતવિહોણાં, અનુભવીએ છીએ.

ટીવી કે ઇન્ટરનૅટ પરના કોમેડી શૉ આપણને બીજાં લોકોની મશ્કરી કરીને હસાવે છે. જેમની મશ્કરી કરવામાં આવતી હોય છે તે એવાં સ્ટાર, કે અતિપ્રતિભાશાળી વ્યક્તિત્વ ધરાવતાં,કે  સ્ત્રીત્વવાદીઓ કે સમલૈંગિકો કે અતિ ધનાઢ્ય કે બહુ સુંદર કે અતિ ભભકાદાર  લોકો હોય છે. જેમની મશ્કરી થતી જોઈએને આપણને તે આપણી બરોબરીનાં અનુભવાય છે. હાસ્યમાં રહેલ તાકાતની ગતિવિધિઓ ઘણી વાર આપ્ણી નજરમાં નથી આવતી હોતી. ચેતામનોવિજ્ઞાનીઓ અને દાર્શનિકો એમ માને છે કે માનવી પહેલાં ભય ટળી જવાની રાહતથી હસ્યો,  કે શિકારે શિકારીને થાપ ખવાડાવી દીધી કે જ્યારે દિવસોની ભૂખ વેઠ્યા પછી કંઈક ખાવાનું મળ્યું હોય ત્યારે હસ્યો હતો. એમાં સલામતી અને વિશ્વાસનો ભાવ રહેલો હતો. એટલે જ જ્યારે  બૉસ હસે ત્યારે બધાં પણ હસે છે. એ જ રીતે, બૉસ વિશેની મજાકો આપણે બૉસની પીઠ પછવાડે જ કરીએ છીએ 

જે લોકો પોતાની મજાક ઊડાવી શકે છે તે લોકોને બહુ ખેલદિલ માનવામાં આવે છે, કેમકે તેઓએ પોતાના ભોગે બીજાંને તાકાતવર અનુભવવાની તક આપી છે. પરંતુ ક્યારે મજાક બહુ સોંસરવી ઉતરી જાય છે અને ઊ ંડો જખમ પણ કરી શકે છે !

• ધ મિડ ડેમાં ૮ ફેબ્રુઆરી ૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ.
• દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Laughter Is Powerનો અનુવાદ : વ્યવહારૂ પુરાણવિદ્યાભ્યાસ

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૧૫ જાન્યુઆરી, ૨૦૨૦