આહાર સાંકળમાં દિવ્યતા - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

એક વાત તમારા ધ્યાન પર આવી જ હશે કે શિવનું વાહન નંદી છે તો તેમની સાથેનાં પાર્વતીનું વાહન વાઘ છે. કુદરતમામ વાધનું ભક્ષ્ય નંદી છે. તે જ રીતે ગણેશની આસપાસ સર્પ અને મુસક હોય છે. કુદરતમાં તો મુસક સર્પનો આહાર છે. એ જ રીતે વિષ્ણુની સાથે સર્પ અને ગરૂડ સંકળાયેલા છે ! સર્પ ગરૂડનું ભક્ષ્ય છે અને ગરૂડનાં ઈંડાં સર્પનો ખોરાક છે. જે કળાકારે આ આકૃતિઓનું સર્જન કર્યું હશે તેને પણ આટલું તો જરૂર ખબર હશે જ. એણે આ આકૃતિઓ જાણીજોઈને, કુદરતની આહાર સાંકળમાં દિવ્યતાનો કોઈ ખાસ સંદેશો આપવા માટે રચી હોવી જોઈએ.

ઈશ્વર કોની વધારે સંભાળ રાખતા હશે - શિકારની કે શિકારીની? દુનિયાભરની પૌરાણિક કથાઓમાં 'વાધ અને બકરી મિત્રો છે' કે 'જ્યાં સિંહ અને ઘેટું સાથે રહે છે' શબ્દપ્રયોગો જે સ્ત્થળને સૂચવે છે તે સ્વર્ગ છે, જ્યાં કોઈ શિકારી નથી કે નથી કોઈ શિકાર. વાર્તાઓમાં શિકારીને એક ખુંખાર વિલન તરીકે ચિતરવામાં આવે છે અને શિકારને શોષિત તરીકે. શિકારી વરૂઓનાં ધાડાંઓને લોહી તરસ્યા લુંટારાઓ સાથે અને હરણનાં ટોળાંને ભયભીત ગ્રામવાસીઓ સાથે સરખાવવામાં આવતાં હોય છે.

જે પશુઓને નહોર અને અણીયાળાં દત હોય તેને આપણે ખારાબ જ માની લઈએ છીએ. વનસ્પત્યાહારી પશુઓ માટે આપણી હંમેશાં સહાનુભૂતિ હશે અને માંસાહારી પશુઓ માટે એક પ્ર્કારની નફરત. માંસાહારી શિકારી પશુઓનો આપણને ડર છે માટે એવું વિચારીએ છીએ ? વહેતું લોહી આપણને કંમકમાટી પેદા કરી દે છે માટે એવું વિચારતાં હશું.

પ્રાણી શાસ્ત્રીઓએ નોંધું છે કે જંગલોમં જ્યારે જ્યારે વાઘ કે ચિતા કે વરૂ જેવાં ટોચનાં શિકારી પશુઓ ઘટે છે ત્યારે હરણ કે ભૂંડ જેવાં શિકાર થતાં પશુઓની વસ્તી વધે છે. આમ થવાથી ઘાસચારાવાળી જમીન ઘટે છે, જેને પરિણામે પાણીનૂં વહન કરતાં ઝરણાંઓ અને તે પછી નદીનાળાંઓ પર અને આખરમાં વરસાદ પર પણ અવળી અસર જોવા મળે છે. ગીર અભયારણ્ય જેવાં સ્થળોએ સિંહોની સંખ્યા વધવાથી વનસ્પત્યાહારી પશુઓના વસવાટનાં ક્ષેત્રો મર્યાદિત થવા લાગ્યાં છે, જેને કારણે જંગલોનો અમુક વિસ્તારો વધારે ગીચ બનતા પણ જણાયાં છે.આને કારણે જંગલોની જૈવિક વિવિધતામાં, ત્યાંની જમીનની ગુણવત્તામાં અને નદીઓના વર્ષ ભરના વેણમાં પણ નોંધપાત્ર ફરક પડતા જોવા મળ્યા છે. કુદરતમાં દરેકે દરેક જીવનૂં એક આગવું મહત્ત્વ છે. દરેક જીવ એ વિસ્તારનાં પર્યાવર્ણીય પરિસરમાં પોતાનું કંઈને કંઈ યોગદાન આપતું હોય છે.

કુદરતને શિકારી કે શિકારમાં કોઈ વધારે વહાલુંદવલું નથી. દરેકની પોતાની સબળી અને નબળી બાજૂઓ છે, દરેકને પોતપોતાનાં અસ્તિતવને ટકાવી રાખવા માટેની તકો અને ભયસ્થાનો છે. એ તો માણસની દૃષ્ટિ છે જેણે કોઈને વિલન અને કોઈને શોષીત બનાવી દીધેલ છે. ઘેટાંઓ અને વરૂઓનો જ દાખલો લો. ઘેટાંઓના પાલનથી આર્થિક લાભ દેખાય છે. તેમનો ઉછેર પણ પ્રમાણમાં આસાન છે. વરૂઓ ઘેટાંઓને ખાઈ જાય છે, જંગલી છે અને તેમને પાળવાં અશક્ય છે. એટલે ઘેટાંઓને સારપની દેન ગણવાં અને વરૂઓને દુષ્ટતાની દેન સમજવાં સ્વાભાવિક છે.

માનવીની જરૂરિયાત પ્રમાણે પશુ જગતનાં આવાં કૃત્રિમ વર્ગીકરણને કારણે 'અપવિત્ર' ગણાતાં ચામાચીડીયાં કે સર્પ જેવાં પશુઓની નિર્મમ હત્યા કરવામાં આવતી રહી છે. ભારતમાં તો વળી ગાયની પવિત્રતા ચુંટણી લડવાનો એક રાજકીય મુદ્દો બની ગયેલ છે. એ જ રીતે ઇસ્રાયેલ કે અરબી દેશોમાં ભુંડની 'અપવિત્રતા' એ સંવેદનશીલ રાજકીય મુદ્દો બની રહ્યો છે.

કુદરતમાં માંસ નથી તો પવિત્ર કે નથી તો અપવિત્ર. એ બસ માંસ છે. યોગનાં પુસ્તકોમાં આ વાત સ્વીકારવામાં આવી છે. આહાર એ અન્ન છે અને માંસ એ અન્નકોષ છે, જેમાં આત્મા વસે છે. આપણે જે ખોરાક ખાઈએ છીએ તેમાંથી શરીરનું માંસ બને છે. આપણા માટે જે માંસ છે તે કોઈ બીજાં પશુ માટે ખોરાક છે. તમે પુણ્યશાળી હો કે પાપી, કુદરતની નજરમાં તો કોઈ અન્ય પશુ માટેનો એ ખોરાક માત્ર છે.

§  ' મિડ ડે' 'માં ૧૬ નવેમ્બર, ૨૦૧૪ ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ

•      દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Divinity in the food chainનો અનુવાદ

§  અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૧૭ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૮

અરાજકતા અને આંટીઘૂંટીઓ #૮# શાસન, સીમાઓ અને સમયનું પ્રબંધન

ગેરી મૉન્ટી

અરાજક પરિસ્થિતિઓમાં સમયનું પ્રબંધન કરવું એ સૌથી મોટો પડકાર ગણી શકાય,. જોકે , ખરેખર તો એમ કહેવું જોઈએ કે અરાજક પરિસ્થિતિ સમયે પુરતો સમય મેળવી શકવો એ ખરો પડકાર છે. સમય મહત્ત્વનો બની ગયો છે, કે નવા દૃષ્ટિકોણની તાતી જરૂર છે, તે તો બહુ વધારે સમય અપાવા લાગે તેના થકી આપમેળે જ સમજાઈ જવું જોઈએ.  વધારે પડતો સમય લાગવાની સાથે નિષ્ફળતાઓની સંભાવનાઓ પણ વધવા લાગે છે. આ સમય છે સંચાલનને બદલે હવે શાસન અખત્યાર કરવાની કળાને કામે લગાડવાનો.

સંચાલન

આ પરિસ્થિતિઓમાં કોમિક્સનાં જાણીતાં પાત્ર ફ્લેશ ગોર્ડનની જેમ આંખનાં પલકારાંમાં અહીંથી ત્યાં પહોચવાની

- ફટાફટ એક સાથે ઘણે મોરચે પહોંચી વળવાની  - કોશીશ કરવી એ એક છટકામાં પગ ઘાલવા જેવું છે. આમ કરવાનો એકસીધો અર્થ તો એ છે કે દરેક વ્યક્તિ, દરેક ઘટના, દરેક કામનાં પોટલાંને વ્યક્તિગત રીતે ન્યાય આપવો. હકીકત એ છે કે ફ્લેશ ગોર્ડન જેવાથી પણ, આમ કરી શકવું શક્ય નથી !

પરિસ્થિતિ જ્યારે ઠીક ઠીક સ્થિર હોય ત્યારે સંચાલન કાર્યપ્રણાલિ એ સારો વિકલ્પ નીવડી શકે, કેમ કે એ સમયે મોટા ભાગના નિયમો અપેક્ષિત રીતે વર્તશે તેમ માની સકાય, અને તેથી અપવાદ દ્વારા સંચાલનની રીત કામે લગાડીને પરિસ્થિતિને પહોંચી વળી શકવાની સંભાવના વધી શકે છે. પરંતુ આમ થવું જ્યારે અસંભવ કહી શકાય તે હદે અરાજક હોય ત્યારે શાસન પધ્ધતિ જ કામ આવી શકે છે.

શાસન

શાસન વ્યવસ્થાનો અર્થ થાય કે વ્યક્તિગત ધોરણે પ્રયત્નો કરવાને બદલે સીમાની પાર પ્રયત્નો કરવા પર ધ્યાન આપવું. બધા જ વ્યક્તિગત પડકારો ઝીલવા અને એક એક લોકો જે સમસ્યા રજૂ કરે તેના ઉપાય શોધવામાં મદદ કરવી એ અરાજક પરિસ્થિતિમાં અગ્રણી માટે કાંટાની શય્યા પર સુવા જેવું છે. જેમ સીમાની નજીક પહોંચો તેમ પારસ્પરિક  ક્રિયાપ્રતિક્રિયાઓની સંખ્યામાં નોંધપાત્ર ઘટાડો થવા લાગે છે, જેને પરિણામે અગ્રણીના સમય પરની ધોંસ ઘણે અંશે ઓછી થાય છે.

આ તબક્કે વ્યક્તિગત સ્તરે દરેકને ભલે દેગડામાં ઉકળતા ખીચડીના અલગ અલગ દાણાની જેમ ખદબદવા દેવા પડે, પણ રસોઇ કરનારની નજર તો સમગ્ર ખીચડી કેમ એકરસ થવા લાગે છે તેના પર હોય છે તેમ એ અરાજક પરિસ્થિતિને સામુહિકપણે સ્થિર કરવા માટે શું કરવું એના પર અગ્રણીએ ધ્યાન આપવું રહ્યું. આ સમયે વ્યક્તિગત દાણાના ખદબદાટ જેવી લોકોની નાની નાની, બિનમહત્ત્વની, બાબતો પર ધ્યાન ઓછું કરીને, જાણીતાં લેખિકા, મેરી કેસનાં પ્રખ્યાત કથન ' કોઈ દબાણ નહીં, (તો) કોઈ હીરા નહીં'ની જેમ,  લોકોને વિચાર કરતાં કરવાં મહત્ત્વનું બની રહે છે.  માત્ર ટકી જતી જ નહીં પણ સારી પેઠે વિકસતી, જટિલ તંત્રવ્યવસ્થાની એક ખા લક્ષણિકતા છે એવાં દબાણની હાજરી, જે અનુકૂલનશીલ સમાધાન નીપજે નહીં ત્યાં સુધી જરા પણ ઓછું નથી થતું.

સત્તાધિકાર અને ટકી શકવાની ક્ષમતા

જટિલ પરિસ્થિતિમાં સૌથી પહેલું કામ એ નક્કી કરવાનું રહે છે કે આપણો, કે આપણાથી ઉપરના સહયોગીનો, સતાધિકાર કેટલો છે. અહીં સત્તાધિકારનો અર્થ બીજાં પર પ્રભાવ પાડી શકવાની ક્ષમતા જ કરવાનો છે. 'અપેક્ષાઓનો પ્રબંધ કરવો'માં આ બબત આવરી લેવાઈ છે. સત્તાધિકારનું છત્ર એટલું વિશાળ હોવું જોઈએ કે સંબંધિત બધા હિતધારકો અને સંતોષકારક સમાધાન માટે આવ્શ્યક બધાં જ સંસાધનો તેમાં આવરી લઈ શકાય.એક વાર જરૂરી સત્તા મળી જાય પછી ઝીણી ઝીણી વિગતોનાં વર્ણનનાં આલેખનમાં અને તેના અમલમાં ઉતરી પડવાનાં ભયસ્થાનથી પણ બચી રહેવું આવશ્યક છે.

કાર્યલક્ષી વિરૂધ્ધ આલેખન વિશિષ્ટ વિગતવર્ણન

આલેખન વિગત વિશિષ્ટવર્ણનો મહત્ત્વનાં છે જ કેમકે પરિયોજનાની સફળ પૂર્ણાહુતિ માટે તે પરિક્ષણ યોગ્ય વિતરણપાત્ર પરિમાણોની આવશ્યકતા પૂર્ણ કરે છે. આલેખન વિગતોમાં સફળતારૂપી દેવો અને નિષ્ફળતા રૂપી દાનવો બન્ને છૂપાયેલાં છે. જોકે, એક અગણીનું લક્ષ્ય કાર્યલક્ષી વિશિષ્ટ વિગતવર્ણન તરફ વધારે રહેવું જોઈએ. આલેખનને લગતી સમસ્યાઓના ઉપાયો શોધવાનું કામ ટીમનાં સભ્યો માટે છોડી દેવું જોઈએ. જો અગ્રણી આલેખન સમસ્યાઓમાં ગુંચવાઈ જાય તો બે બાબતો બની શકે છે: હવે કોઈ નેતૃત્વ પૂરૂં પાડનાર નથી રહ્યું, જેથી ટીમના સભ્યોની ગતિશીલતા ખોરવાઈ જઈ શકે છે કે કેમકે સૌથી વધારે પ્રભાવશાળી વ્યક્તિ આલેખનલક્ષી પ્રયાસોમાં વ્યસ્ત બની ગયેલ છે. લોકો તો વધારે અધિક પ્રભાવશાળી પરિબળ પ્રમાણે દોરવાય છે - એટલે કે ઉપાયો તરફ ધ્યાન કેન્દ્રીત કરવાને બદલે તેઓ પ્રભાવશાળી વ્યક્તિની હાજરી તરફ વધારે ધ્યાન આપવા લાગે છે.

સવાલ થશે કે કાર્યલક્ષી વિશિષ્ટ વિગતવર્ણનો પર ધ્યાન કેમ કરીને આપવું. જેનો જવાબ આપણને ફરી એક વાર વ્યક્તિઓ અને સમુદાયની સીમા તરફ લઈ આવે છે. સમગ્ર તંત્રવ્યવસ્થા અને બહારની દુનિયાની સીમા પર પેટા તંત્રવ્યવસ્થાઓની અપેક્ષિત કામગીરી પર ભાર મુકવાથી અગ્રણી પોતાનો દૃષ્ટિકોણ જાળવી રાખી શકે છે. એક વાર ટીમને નિર્ણયો લેતાં આવડી જાય અને સીમાઓ પર વિવેકપૂર્ણ પસંદગી કરી શકે તો ટીમનાં બધાં સભ્યો અને હિતધારકો પર  કામ કરવા બાબતે  સકારાત્મક દબાવ બનવા લાગે છે.

જ્યારે અપેક્ષિત પ્રતિભાવો મળવા લાગે ત્યારે અગ્રણી સફળતામાં યોગદાન આપનાર બધાં સભ્યોને પુરસ્કૃત કરી શકે છે. અહીં કદાચ વિરોધાભાસ પણ જણાશે કેમકે ટીમના અન્ય સભ્યો સાથે સહકાર દ્વારા વ્યક્તિ સફળ થવાનું અને ગ્રાહકની સફળતાને સિધ્ધ કરવાનું શીખે છે. જ્યારે આ પ્રકારની મનોસ્થિતિ પ્રસરે છે ત્યારે પરિવર્તનક્ષમ સંબંધો વિકસે છે, જે પરિસ્થિતિમાં રહેલ પ્રભાવને વિસ્તારે છે. આનું એક સીધું પરિણામ એ આવે છે કે ગ્રાહકો ટીમમાંથી નિપજતી સકારાત્મકતાનો પ્રભાવ અનુભવવા લાગે છે અને તેમને હવે તે વધારે ને વધારે જોઈએ પણ છે. જ્યારે આવી પરિસ્થિતિ નિર્માણ થવા લાગે છે ત્યારે સફળતાની શક્યતાઓ પણ વધવા લાગે છે.

---

• શ્રી ગૅરી મૉન્ટીના લેખ, Chaos and Complexity #8# Governance, Boundaries and managing Time નો અનુવાદ
• અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૧૦ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૮

કન્સલ્ટન્ટનો ઉપયોગ શી રીતે કરવો? - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

પુરાણો વાંચતી વખતે એક વાત ખાસ આપણી નજરે  ચડે છે. વનમાં ઋષિઓ તરીકે જાણીતા સાધુઓ હંમેશાં રાજાઓ પાસે જાય, કે એવા રાજાઓ પણ હોય જે ઋષિઓના આશ્રમોની મુલાકાત લેતા રહેતા હોય. તે મુલાકાતોની વિગતો જોઈએ તો જણાશે કે ઋષિઓ અને રાજાઓના સંબંધ કન્સલ્ટન્ટ અને મુખ્ય પ્રબંધક જેવા હોય છે અને તેને કારણે ઉભય પક્ષોને લાભ થતો હોય છે.

ઋષિઓ અને રાજાઓ અલગ અલગ દુનિયામાં વસે છે. ઋષિઓ જંગલોમાં વસે છે અને એક રાજ્યથી બીજાં રાજ્યની મુલાકાત કરતા રહેતા હોય છે.કોઇ પણ માનવ વસ્તીમાં તેઓ, ચોમાસાના ચાર મહિના સિવાય, એક દિવસથી વધારે નથી રોકાતા. અલગ અલગ રાજ્યોમાં જતા હોવાથી તેમને અલગ અલગ શાસન વ્યવસ્થાઓ જોવા જાણવા મળે છે.જંગલના તેમના વસવાટ તેમને કુદરત અને માનવ સંસ્કૃતિના તફાવત સમજવામાં, જંગલના અને રાજાઓના રીતરિવાજો  સમજવામાં મદદરૂપ બને છે. જ્યારે રાજાઓ તેમનાં રાજ્યની બહાર ન જતા હોવાને કારણે અન્ય શાસન વ્યવસ્થાઓના સારાસાર તેમને જોવા નથી મળતા. તેઓએ તેમનાં પોતાનાં જ્ઞાનથી, અને ઋષિઓના સંપર્ક દ્વારા જે કંઈ જાણવા શીખવા મળે તેનાથી, સંતુષ્ટ બની બેસી રહેવું પડે છે.

આજના સમાજમાં કન્સલટન્ટ્સની ભૂમિકા કંપનીઓ માટે બહુ મહત્ત્વની બની રહે છે. દવા બનાવનારી કંપનીના એક મુખ્ય પ્રબંધક ને કન્સલ્ટન્ટમાં જંગલી વરૂ  અને પોતાના કર્મચારીઓમાં ગામની શેરીમાં ફરતાં કુતરાં દેખાય છે. જ્યારે કર્મચારીઓ વધારે પડતાં સંતુષ્ટ બનીને બેસી રહે ત્યારે તે તેમના પર કન્સલ્ટન્ટરૂપી જંગલી વરૂઓ છોડી મૂકે છે, જે આવીને આખી વ્યવસ્થાને હચમચાવી જાય. આમ થવાને કારણે કુતરાંઓને પગ વાળીને બેસી રહેવું પોષાય નહીં.. બીજી એક જલદી વપરાઈ જતી વસ્તુઓ (FMCG)  બનાવનાર  કંપનીના મુખ્ય સંચાલક કન્સલ્ટન્ટને એવા ઓડીટર તરીકે જૂએ છે છે જેમની આંખો બહારથી જોઈ આપે કે તેમના કર્મચારી અંદર રહીને નથી જોઈ શકતા કે પછી જૂએ છે તો તેમને કહી નથી શકતા. કન્સલ્ટન્ટ્સ તેને પોતાની સંસ્થા, ગ્રાહકો અને પોતાની વ્યૂહરચનાઓ વિષે એક નવો દૃષ્ટિકોણ બતાવે છે. સોફ્ટવેર બનાવતી કંપનીમાં જ્યારે  કંપની કોઈ પ્રોજેક્ટ માટે નવા (કે પોતાના વર્તમાન) કર્મચારીઓનો સમય ન આપવા માગતી હોય , ત્યારે કુશળ કારીગરો પૂરા પાડવા માટે કન્સલ્ટન્ટ્સને કામે લગાડે છે. જોકે ઘણા મુખ્ય પ્રંબંધકો એમ જરૂર માને છે કે કન્સલ્ટન્ટ્સ  એક એવું સાધન છે જે તેમને મુશ્કેલ નિર્ણયો લેવામાં મદદ કરે છે, કન્સલ્ટન્ટના સક્ષમ ખભાના જોર પર તેઓ પોતાની બંદૂકથી નિશાન પાર પાડી શકે છે.  તેમના માટે નિયામક મંડળ કે કર્મચારીઓ પાસેથી પોતાના નિર્ણયો મંજૂર કરાવડાવાની અને પોતાની અપ્રિયતા થતી રોકવાની ગુરુચાવી કન્સલ્ટન્ટ્સ છે..

કન્સલ્ટન્ટ એવી વ્યક્તિ છે જે તમે જે જાણો છો તે જ તમને જણાવે છે અને ઉપરથી તેના પૈસા પણ વસૂલ કરે છે એ બહુ જાણીતી મજાક છે. પણ આ મજાક એ લોકો જ કરતાં હોય છે જેમને કન્સલ્ટન્ટનો ઉપયોગ કેમ કરવો એ નથી આવડતું. લોકો કન્સલ્ટન્ટને એવા ડૉક્ટરનાં રૂપમાં જૂએ છે જે બધાં જ દર્દ મટાડી આપે. તેણે તો એવી જાદુઈ છડી ફેરવવાની છે કે સંતાનવિહિન રાજાને છડી ફેરવતાં જ પુત્ર પ્રાપ્તિ થઈ જાય. મહાભારતમાં જ્યારે રાજા દ્રુપદ ઋષિ ઉપાયજ પાસે પોતાના પ્રશ્નનો ઉપાય શોધવા જાય છે ત્યારે ઋષિ તેને પોતના ભાઈ યજ પાસે જવાની સલાહ આપે છે કેમકે 'તેને આવા નશ્વર સુખોમાં મજા પડે છે, એટલે એ તને માર્ગ બતાવશે'. આમ સમસ્યાઓના હલ ખોળી આપતા ઋષિઓ એ અલગ જ પ્રકાર ગણવામાં આવે છે. જે ખરા અર્થમાં ઋષિ છે તે રાજાને વધારે સ્પષ્ટતા લાવવામાં મદદ કરે છે, નિર્ણય પ્રક્રિયા માટે કે વધારે સારી સંભાવનાઓ શોધવા માટે કે વધારે વૈકલ્પિક દૃષ્ટિકોણ કેમ કેળવવા એ માટેનાં વધારે સારાં માળખાં કેમ ગોઠવવાં તેમાં મદદ કરે છે. પરિણામે પોતાના કોઈ પણ નિર્ણયનાં શું પરિણામ આવી શકે તે વિષે રાજાની સમજ વધારે પરિપક્વ બને છે. નિર્ણય લેવાનું કામ તો રાજાએ જ કરવાનું રહે છે. કોઈ પણ મુખ્ય પ્રબંધક જ્યારે તૈયાર ઉપાયો માગે છે ત્યારે તત્ત્વતઃ એ એક નિર્ણય કરનાર તરીકેની જવાબ્દારી કન્સલટ્ન્ટ પર ઢોળવા માગે છે એમ કહી શકાય. તેને તો નિર્ણય પ્રક્રિયાજ આઉટસોર્સ કરીને જોખમરહિત કરી નાખવી છે. કદાચ કોઈ નિષ્ફળતા આવે તો પોતાને બદલે તેને કન્સલટ્ન્ટ બલિના બકરાને સ્થાને જોઈએ છે. ઋષિ જ્ઞાનનો સ્ત્રોત છે, સમસ્યાઓનાં સમાધાનની ગુરુ ચાવી નથી. તેમને પોતાને તો આ બાબતની પડી પણ નથી કારણકે તે તો સફળતા કે નિષ્ફળતાના મોહને ત્યાગી ચૂક્યા છે..જે રાજા નિષ્ફ્ળતાથી ડરી જાય છે તે રાજા નથી કે એવા ઋષિ એ ઋષિ નથી. 

કન્સલ્ટન્ટને ૠષિ જોડે સરખાવવા એ અમુક લોકોને પસંદ પડે એવી વાત છે. ઋષિઓને તો પરદુન્યવી અને બિનભૌતિકવાદી સમજવામાં આવે છે જ્યારે કન્સલ્ટન્ટ તો ભૌતિક નફા માટે કરીને પોતાની સેવાઓ ઉપલબ્ધ કરે છે. એક સવાલ એ પણ રહે છે કન્સલ્ટન્ટની સલાહથી ગાહકને ફાયદો થાય કે કન્સલ્ટન્ટને પોતાને ? પુરાણોની કથાઓમાં ઋષિઓને પણ પૂર્ણતઃ બિનભૌતિકવાદી નથી રજૂ કરાયા, તેમને પણ જંગલમાં જીવન ટકાવવા ગાયો, ખેતરો, પત્નીઓ કે ક્યારેક દૈત્યો સામે રક્ષણ માટે કરીને સૈનિકો જેવાં ભૌતિક સાધનો માટે રાજાની જરૂર છે. પણ અહીં તેમની અપેક્ષા કન્સલ્ટન્ટની ફી જેવી નથી.

ઋષિ-રાજાના સંબંધમાં ૠષિને મળતું અનુદાન, કન્સલ્ટન્ટ - મુખ્ય પ્રબણ્ધક વચ્ચેના સંબંધની જેમ, તેમની સલાહની ગુણવતા કે માત્રાના પ્રમણમાં નથી હોતું. રાજાની ફરજ છે કે તે ૠષિની પૂરતી સંભાળ રાખે અને ૠષિની ફરજ છે કે પોતાનાં અસ્તિત્વ માટે આવશ્યક ન હોય એવી કોઈ પણ વસ્તુ તે ન માગે. કમનસીબે, આજના સમયમાં કન્સલ્ટન્ટની સેવાનું  મીટર તો પ્રબંધક દ્વારા સવાલ પૂછતાંની સાથે જ શરૂ થઈ જાય છે, તે તો પોતાની મિનિટે મિનિટની ફી વસુલશે. કન્સલ્ટન્ટને પોતાની સલાહના કલાકો વધારવામાં રસ હોય છે, જ્યારે પ્રબંધકને પોતાના ખર્ચા ઓછા કરવામાં રસ હોય છે. આમ સંબંધના દૂધમાં ક્યાક પૈસાનાં દહીનું ટીપું પડી જાય છે જે સંબંધની શુધ્ધતાને ડહોળી નાખે છે.

§  'ધ ઈકોનોમિક ટાઈમ્સ' 'માં ૧૪ નવેમ્બર, ૨૦૧૪ ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ

•     દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, How to use a consultant?નો અનુવાદ

§  અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૩ ઓક્ટોબર, ૨૦૧૮

બીઝનેસ સૂત્ર |૮.૨| તમે શું છો અને તમારી તમારા પોતા વિષેની છબી શું છે?

બીઝનેસ સૂત્ર | ૮ | કૌટુંબીક ઝઘડા

સીએનબીસી - ટીવી ૧૮ પર રજૂ થયેલ દેવદત્ત પટ્ટનાઈકની ધારાવાહિક શ્રેણી 'બીઝનેસ સૂત્ર'ના પહેલા અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે 'કોર્પોરેશન'ના વિષયની ચર્ચા કોર્પોરેશનનો અર્થ, તેનો હેતુ અને તેના દૃષ્ટિકોણના ફલક એમ ત્રણ ભાગમાં કરી. નેતૃત્ત્વની ભૂમિકા અને ખાસીયતો, નેતૃત્ત્વનો સંદર્ભ અને જૂદાં જૂદાં વ્યાપાર ચક્રમાં નેતૃત્વ એમ ત્રણ ભાગમાં આ શ્રેણીના બીજા વિષય તરીકે દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે નેતૃત્વ વિષે હિંદુ પુરાણોના દૃષ્ટિકોણની રજૂઆત કરી છે. બીઝનેસ સૂત્ર શ્રેણીના ત્રીજા અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે ધર્મ : નીતિશાસ્ત્ર અને તેને અનુરૂપ નૈતિક આચાર-વિચારને ધર્મ અને સંકટ, માલિકના તેમની સંસ્થા સાથેના સંબંધ અને રામાયણ અને મહાભારત એમ ત્રણ ભાગમાં સાંકળી લીધેલ છે. ચોથા અંકમાં 'સંઘર્ષ'ની ચર્ચા નિયામક મંડળ અને મુખ્ય સંચાલન અધિકારી વચ્ચે થતા રહેતા સંઘર્ષો અને ‘સાધ્ય સાધનને ઊચિત ઠેરવી શકે’?ના સંદર્ભમાં કરેલ છે. પાચમા અંકમાં સંચાલક તેની ભાવિ જવાબદારીઓ સક્ષમપણે સંભાળી શકે તે મુજબનું શિક્ષણ પૂરૂં પાડવાની ચર્ચાના પહેલા ભાગમાં પ્રાયોગિક શિક્ષણની વાત કરવા માટે રામનાં શિક્ષણ, બીજા ભાગમાં જ્ઞાન હસ્તાંતરણ અને ત્રીજા ભાગમાં પ્રશિક્ષણ માટેનાં પ્રોત્સાહનની ચર્ચા કરવામાં આવેલ. છઠ્ઠા અંકમાં 'માપ'ની ચર્ચા માટે તેઓએ પહેલા ભાગમાં . 'શું માપી શકાય?’, બીજા ભાગમાં ‘હેતુલક્ષી વિ. વિષયલક્ષી વાસ્તવિકતા’ અને ત્રીજા ભાગમાં આ પ્રકારની માપણીના આધારે 'તમે કેટલા મહાન છો?'ની ચર્ચા કરી હતી. ૭મા અંકના પહેલા ભાગમાં 'પર્યાવરણ' વિષયને અનુલક્ષીને કરાયેલ ચર્ચા દરમ્યાન ફલિત થતું જણાય છે કે માનવ સભ્યતાનો વિકાસ કુદરતી સંસાધનોના ભોગે થાય છે. બીજા ભાગમાં બતાવાયું છે કે જ્યારે માનવી પોતાનાં સાધનોનો સંપોષિત રીતે ઉપયોગ કરવાની સીમા ઉલ્લંઘે છે ત્યારે કુદરત વળતો પ્રહાર કરે છે.
૮મા અંકમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે 'કૌટુંબીક ઝઘડા'ને પ્રસ્તુત શ્રેણીમાં ચર્ચાના વિષય તરીકે પસંદ કરેલ છે. જેની ચર્ચાની શરૂઆતમાં પહેલા ભાગમાં તેમણે 'ભાઈઓની ત્રણ જોડી'માં નૈતિક સ્તરે માલિકીની ભાવનાને સાંકળી લીધેલ છે.

બીઝનેસ સૂત્ર |૮.૨| તમે શું છો અને તમારી તમારા પોતા વિષેની છબી શું છે?

What Exactly is a Self-Image? Here’s What You Need to Know…ની શરૂઆત :

'તમે લોકોને શું કહો છો તેના કરતાં એ લોકોના કાનમાં શું કહો છો એમાં ખરી શક્તિ છે.'

રોબર્ટ કિયોસાકીની એ વિચાર કણિકાથી કર્યા પછીથી પોતા વિષે બીજાંની નજરમાં શું હોવું જોઇએ તે માટે કહે છે કે, ‘પોતાની છાપ બીજાંની નજરમાં શું છાપ હોવી જોઈએ તે તમારી પોતાની જાત વિષેની તમારી પોતાની છાપ તે તમારી સંપતિ અને દેવાંઓની સામુહિક રજૂઆત છે.' બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો, તમારી તમારા પોતા વિષેની છબી તમારી સબળી અને નબળી બાજૂઓ પર અધાર રાખે છે.
પ્રસ્તુત લેખ આઠ ભાગની શ્રેણીનો એક ભાગ છે.આ શ્રેણી તમારાં લક્ષ્યોની સિધ્ધિના માર્ગ પરની તમારી સફરમાં તમારા પોતાના વિશ્વાસને વધારવાનો એક પયાસ છે.આ શ્રેણીના બધા લેખોની યાદી આ મુજબ છે:

1. Improving Self-Esteem
2. Transform Your Self-Concept
3. Boosting Self-Confidence
4. Developing Self-Worth
5. Building a Healthy Self-Image
6. Pursuing the Ideal Self
7. Fake it ‘Til You Make it!

8. Developing Superhero Courage
દેવદત્ત પટ્ટનાઈકે કૌટુંબીક ઝઘડાઓમાં ભાઈઓની ત્રણ જોડીને માલિકીની નૈતિક ભાવના સાથે સાંકળી લીધા પછી હવે તમે શું છો અને તમારી તમારા પોતા વિષેની છબીને શી રીતે સાંકળી લે છે તે જોઈશું..

આ ભાઈઓની ત્રણે જોડીના ઝઘડાના હાર્દમાં હેતુ કે કારણ શું હોઈ શકે? રામ અને ભરત વચ્ચે તો ઝઘડો તો હતો જ નહી, પણ એ કિસ્સામાં ભરતનાં માતા કૈકેયીની પોતાના પુત્રને જ રાજપાટ મળે એવી પ્રબળ ઈચ્છા જ કારણભૂત હતીને? એટલે ભાઈઓનો આ ત્રણેય કિસ્સાઓનાં મૂળમાં તો સંપત્તિ માટેની લાલસા જ કારણભૂત જણાય છે ! તેમાંથી આપણે શું સંદેશ મેળવવો રહ્યો?

એ માટે આપણે સંપત્તિના આપણી નજરમાં દેખાતા અર્થને સમજવો પડે. સંપત્તિના અર્થને સમજવા માટે આપણે એ વિચારનો જે રીતે વિકાસ થતો આવ્યો છે તે સમજવો પડે, શરૂઆત ક્યાંથી કરવી?

કુદરતનાં વિશ્વને એક છેડે માણસ છે તો બીજે છેડે છે પ્રાણી. પ્રાણીઓમાં પોતાના સુરક્ષિત ક્ષેત્ર પરનાં આધિપત્યની ભાવના સ્પષ્ટપણે જોવા મળે છે. તેમની એ ભાવના પાછળ પ્રદેશ એ તેમનું કારણ નથી પણ એ તેમનાં અસ્તિત્ત્વને ટકાવી રાખવા માટે તેમની આવશ્યકતા છે. માણસ પણ ૯૯% તો પ્રાણી જ છે , આપણો જે અંશ આપણને અલગ પાડે છે તે આપણું મગજ અને તેની કલ્પના શક્તિ. પરંતુ આપણે મહદ અંશે પ્રાણી તો છીએ જ એટલે આપણે પણ આપણાં એક સુરક્ષિત ક્ષેત્રની વાંછના રાખીએ છીએ અને તે આપણા માટે પણ આપણાં અસ્તિત્ત્વને ટકાવી રાખવાનું સાધન પણ છે.

પણ આમાં સંપત્તિ વચ્ચે ક્યાંથી આવી?

સુરક્ષિત ક્ષેત્રની ભાવના જ્યારે સંપત્તિનું સ્વરૂપ લેવા લાગે. માણસ અને પ્રાણી વચ્ચેનો મહત્ત્વનો ફરક છે માણસ ની કલ્પ્નાશક્તિનો. આપણે શું છે તે આપણે કલ્પીએ છીએ, ઍતલે કે આપણા મનમાં આપણે શું છે તેની એક માન્યતા રહેલી હોય છે.આના પણ બે ઘટક છે - હું શું છું અને મારી પાસે શું છે. હુ અબકડ નામની વ્યક્તિ તો છું પણ અને મારી પાસે આટલી આટલી સંપત્તિ છે. હું મર્ત્ય છું પણ મારી પાસે જે છે તો અમર્ત્ય છે. મારૂ મૂત્યુ નિશ્ચિત છે. પણ મારી કીર્તિ, મારી સિધ્ધિઓ, મારી યાદ કે મારી સંપત્તિ પણ મારા પછળ રહી શકે છે. આમ મારી સંપત્તિ દ્વારા હું જીવંત રહી શકું છું.

સંપત્તિની આવરદા લાબી ?

માણસનો આ કદાચ સૌથી મોટો ભરમ છે.ખેર, મારી પોતાની એક છબી છે જેમાં હું અને સાથે મારી સંપત્તિ પણ દેખાય છે. જેમ મારી પાસે વધારે સંપત્તિ તેમ મારી નજરમાં મારી છબી મોટી. જો મારે મારી છબીને વધારે મોટી કરવી હોય તો મારે વધારે સંપત્તિ વસાવવી પડે.

પરંતુ કૌટુંબીક ઝઘડાઓ પણ આ સંપત્તિઓ કારણે જ થાય છે !

આ વાત ડાહ્યાં લોકો સમજે છે. તે લોકો બહુ સ્પ્ષ્ટપણે સમજે છે કે તમે જે છો તેને તમારી પાસે કેટલુ છે તેની જોડે કંઇ લેવાદેવા નથી, રામાયણમાં ત્રણ સાવ અનોખા પ્રકારના ભાઈઓની ત્રણ જોડીઓની વાત કરવામાં આવી છે.એક બાજૂ રામ છે તો બીજી બાજુ રાવણ છે. રામને પોતે શું છે તે બરાબર ખબર છે, તેમને ખબર છે કે તેમની છબી તેમની સંપતિને કારણે નથી.

એટલે જ કદાચ એ બધું છોડી દેતાં તેમને જરા પણ તકલીફ ન પડી. !

જ્યારે ભરતને પણ ખબર છે કે પોતે શું છે, એ પણ અયોધ્યાના રાજા તરીકેની પોતાની છબી પર અવલંબિત નથી. તેને રાજપાટની ખેવના નથી. રાજપાટનું તેની છબીમાં મહત્ત્વ નથી. આમ આ બન્ને ભાઈઓ પોતે શું છે અને પોતાની પાસે શું છે તે બાબતે બહુ સ્પષ્ટ છે. આ બન્ને ભાઈઓ બહુ સમજુ છે. પણ રાવણમાં એવી સમજ નથી. તે એવું માને છે કે તે શું છે તે તેની પાસે શું છે તેના થકી જ મપાશે. એટલે તેને તેના ભાઈનું જે કંઇ હતું તે જોઈતું હતું, જેમને તે સ્વયંવરમાં નહોતો જીતી શક્યો તે રામનાં સીતા જોઈતાં હતાં, બધાંનું બધું જ તેને જોઈએ છે, કારણકે તેના માટે તે શું છે તેનું માપ તેની પાસે શું છે તે છે. ૯૯% માણસ જાત આવી જ હોય છે. પુરાણો આપણને જે કહેવા માગે તે એ છે કે જ્યાં સુધી તમે તમારૂં મૂલ્યાંક્ન તમારી પાસે શું છે તેના વડે કરતાં રહેશો ત્યાં સુધી તમારી જિંદગીમાં મુશ્કેલીઓની ભરમાર ચાલુ જ રહેશે.

આ વાત ભૌતિક આકર્ષણોનાં સ્વરૂપમાં વર્ણવી શકાય ?

આપણે આપણી જાતને સવાલ એ પૂછવાનો છે કે આપણને જે કંઈ

જોઈએ તે શા માટે જોઈએ છે. અસ્તિત્વ ટકાવવા માટે રોટી, કપડાં, મકાન તો જોઈશે જ, દરેકને સુખસગવડભરી જિંદગી તો જોઈતી જ હોય છે. એ માટે જરૂરી અસ્તિત્વ ટકાવી રાખવા માટેની જરીરિયાતો સમજમાં આવી શકે છે. રામાયણમાં એક પ્રસંગ છે જેમાં સમુદ્રી દૈત્ય હનુમાનને કહે છે જો તે હનુમાનને પોતાની ભૂખ પૂરી કરવા મારી નાખે તો એ ખોટું ન કહેવાય, પણ પોતાની રમત માટે કરીને તે જો હનુમાનને મારી નાખે તો તે પાપ છે...

ભુખાળવા થઈને મારવાથી પણ પાપ તો લાગે...

આમ રામાયણમાં માણસના સંપત્તિ અને તેની સાથે પોતાની છબી સાથેના સંબંધ પર સવાલ કરાયો છે. તેનાં ફાંફાંનું કારણ પોતાના અસ્તિત્વને ટકાવી રાખવાની ઈચ્છા નથી જોવા મળતી. પ્રાણીઓ આ બાબતે નિર્દોષ છે. તેમને માત્ર તેમનાં શરીરને ટકાવી રાખવાથી વધારે ખેવના નથી. એના માટે તે લડે પણ છે, જ્યારે માણસ પોતાનાં ભૌતિક શરીર માટે નહીં પણ પોતાનાં કાલ્પનિક શરીર, તેની પોતાની છબી, માટે લડતો હોય છે.

પોતાની પાસે જે છે તે છોડી દેવું કદાચ બહુ મુશ્કેલ નથી, પણ જે પોતાની પાસે નથી એ મેળવવામી ઈચ્છાને કદાચ સ્વાભાવિક કહી શકાય. રાવણ માટે દૃષ્ટિએ આપણે થોડી સહાનુભૂતિ કેળવીએ તો એમ કહી શકાય કે તેની પાસે જે નહોતું તે જ મેળવવા તે પ્રયત્નશીલ હતો. તેણે તે મેળવવા માટે જે સાધનો ઉપયોગ કર્યો હતો તે ખોટાં હતાં. પણ જે નથી તે મેળવવાની ઈચ્છા ખોટી કે ખરાબ વાત ન કહેવાય. જેની પાસે છે તેના માટે પોતાની સંપત્તિ બાબતે ઊંચાં મૂલ્યો ધરાવવાં સહેલી વાત છે.

આપણો મુદ્દો ઈચ્છવું કે ન ઈચ્છવું નથી. મુદ્દો છે પોતે શું છે તે સમજવું. પોતાની ઓળખને સમજવા જતાં માણસ સંપત્તિ એકઠી કરે છે, કે જે છે તે ખોવે પણ છે. હું જે છું તે મારી સંપત્તિને કારણે છું કે મારી સંપતિથી નિરપેક્ષ જે છે તે છું? સમૃદ્ધિઓ તો આવશે અને જશે. મારી પાસે બહુ છે એટલે હું વધારે ઉદાર બનીશ એવું પણ જરૂરી નથી. ઉદારતા અને સંપત્તિ વચ્ચે કોઈ સંબંધ નથી. ઉદારતા તમે જે છો તે છે અને સંપત્તિ તમારી પાસે જે છે તે છે.

મારી પાસે વધારે હશે તો હું વધારે ઉદાર બનીશ એમ માનવાની ભૂલ કદી ન કરવી. એટલે જ તો સામાજિક જવાબદારી માટે કાયદાઓ બનાવવા પડે છે !

આજના આ અંકમાં સંપતિ અને વ્યક્તિની પોતાની છબીને સાંકળી લેવાના સંન્નિષ્ઠ પ્રયાસના છેડે સામાજિક જવાબદારી અંગેનું ડાઢમાં કાંકરો રાખેલું કથન સમગ્ર વાતને બહુ સ્પષ્ટ કરી આપે છે.

બીઝનેસ સૂત્રની આ ટીવી શ્રેણીના ૮મા અંકના ત્રીજા ભાગમાં દેવદત્ત પટ્ટનાઈકની આ ચર્ચાને વફાદારી અને ધર્મ એ શીર્ષક હેઠળ આગળ વધારીશું.

---

નોંધ: આ પૉસ્ટમાં ઉપયોગમાં લેવાયેલ દરેક ચિત્રના પ્રકાશાનાધિકાર તેના રચયિતાના જ અબાધિત છે. અહીં તેમનો ઉપયોગ માત્ર ચર્ચાના સંદર્ભને સમજવામાં સરળતા રહે તે ઉદ્દેશ્યથી કરાયો છે.

૧૦૦ શબ્દોની વાત : જેટલું વધારે કહીએ....

તન્મય વોરા

જ્યાં સુધી મેં – “જેટલું વધારે બોલશો, તેટલું ઓછું વેંચશો” - નહોતું સાંભળ્યું ત્યાં સુધી, જ્યારે પણ મારૂં બાળક નખરાં કરતું, ત્યારે હું ગુસ્સે થઇને ઉપદેશ આપવા મંડી પડતો.

ધ્યાનપૂર્વક શ્રવણ નેતૃત્વની શરૂઆત છે. કોઇપણ સંધર્ષમય સ્થિતિમાં, પ્રતિક્રિયા આપી દેવી સ્વાભાવિક છે.પૂરી સમસ્યા સમજ્યા સિવાય જ, આપણે કંઇ પણ કહી/સમર્થન કરી બેસીએ છીએ.

થોડી વાર વિચાર કરી, ખુલ્લા સવાલ પૂછવા એ વધારે ઈચ્છનીય વિકલ્પ છે. કંઇ પણ પ્રતિસાદ આપતાં પહેલાં,જરા થોભીને, શ્રવણ પણ કરવું જોઇએ. પૂરેપૂરૂ સાંભળવું એટલે પૂરેપૂરૂં ધ્યાન આપવું.

છોકરાંઓની બાબતમાં આ જેટલું ઉપયોગી છે, તેનાથી પણ વધારે ટીમમાં ઉપયોગી છે. પ્રતિસાદ અને પ્રતિકિયાવચ્ચેની આ બહુ મહત્વની ભેદરેખા છે.

---

• અસલ અંગ્રેજી લેખ - In 100 Words: The More You Tell – નો  ભાવાનુવાદ
• અનુવાદકઃ  અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

ગણેશની પ્લાસ્ટિક સર્જરી થઈ હોય કે ન થઈ હોય, તેથી શું? - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

એક વખતે એક વ્યક્તિથી તેના પુત્રનું માથું કપાઈ ગયું.એ પુત્રને ફરીથી જીવંત કરવા માટે પ્લાસ્ટિક સર્જનોએ

તેના કપાયેલાં ગળાં પર હાથીનું માથું જોડી આપ્યું. સર્જરીના ચમત્કારથી સજીવન થયેલ હાથીના માથાંવાળો એ પુત્ર હવે દેવ તરીકે પુજાવા લાગ્યો.

આ પૌરાણીક કાલ્પનિક કથાનું કોઈ પાનું નથી. ઘણાં લોકો એમ સંનિષ્ઠપણે માને છે કે એક સમયે ભારતવર્ષમાં આ પ્રમાણે બન્યું હતું. એ થયું હતું એટલાં બધાં વર્ષો પૂર્વે કે કોઈ પુરાતત્વવિદ કે ઈતિહાસકાર આ ઘટનાની સાબિતી મેળવી શકે તેમ નથી. ભારતના પ્રધાન મંત્રીએ પણ એક અતિઅદ્યતન ઈસ્પિતાલનાં ઉદ્‍ઘાટન સમયે આ પ્રકારનું વિધાન કર્યું હતું. ત્યાં હાજર કોઈ સર્જને, મનમાં પણ, એ વિધાનને પડકાર્યું નહોતું. શક્ય છે કે તેમાંના કેટલાક તો એ સાચું છે તેમ પણ માનતા હશે.

આવી પવિત્ર પૌરાણિક કથાઓમાં, જેના, આનુભાવિક પુરાવા નથી કે નથી મળી શકવાના પણ એવા મૂળમાં માત્ર અને માત્ર રહેલા વિશ્વાસ પર ઘણાં લોકો ખડખડાટ હસી નાખી શકે છે. બહુ બહુ તો આ એક કલ્પના છે, કે પછી કદાચ વૈજ્ઞાનિક કાલ્પનિક વાર્તા છે કે પછી કદાચ એક મનોવૈજ્ઞાનિક સત્ય માટેનો અર્થાલંકાર છે. કે પછી એક પૌરાણિક માન્યતા !?

ચર્ચાના કોઈ પણ પક્ષને આ બાબતે જીતી શકાય તેમ નથી. વૈજ્ઞાનિક પધ્ધતિઓ પર વિશ્વાસ ન કરનારાંઓ અને આવી બાબતો પર ભરોસો કરનારાંઓની ઠેકડી કરનાર વચ્ચે આગ ભડકી ઊઠવા માટે એક નાનો સો તણખો પૂરતો બની રહી શકે છે. આ લોકો તો વિજ્ઞાન કોને કહેવું એ માટે પણ સહમત નથી.

વાત અહીં સચ કે જૂઠની નથી, પણ છે આત્મસન્માનની.  

ધારો કે જે બાબત તમને સાવ મુરખ જણાય છે તેમાં સામેની વ્યક્તિને ભરપૂર વિશ્વાસ છે. હવે એ વ્યક્તિને કહીએ કે તેની માન્યતા સાવ બકવાસ છે તો શું થાય? એ એમ જ માનશે કે તમે તેને મુરખ માની લીધેલ છે. માણસ મુરખ હોય કે ન હોય, પણ તેને કોઈ મુરખ કહી જાય તેને ગમશે નહીં, કદાપિ નહીં. એ તો સામે અડી જશે અને પોતાની માન્યતા, અને તેના માટેનો તેનો વિશ્વાસ સાચાં છે તે સાબિત કરવા આકાશપાતાળ એક કરી નાખશે. પોતાની માન્યતાને પડકારનાર પર તે હુમલો કરશે. સામે 'સત્ય' સેના પણ રણે ચડશે. વાત વધી પડશે અને એક તબક્કે કાબુ બહાર જતી રહેશે. મજાની વાત તો એ હશે કે તેનાથી બેમાંથી એકે પક્ષનાં જ્ઞાનમાં તસુભારનો પણ વધારો નહીં થયો હોય.  

આખી દુનિયામાં કેટલાંય લોકોને સાવ અકલ્પનીય લાગે તેવી વાતોમાં કેમ વિશ્વાસ બેસતો હશે ? જેમ કે, ઈશ્વરે સાત દિવસમાં વિશ્વ સર્જન કર્યું. ઈસુ નિષ્કલંક ગર્ભાધાનનું ફળ છે અને તેમનાં મૃત્યુ પછી તેમણે પુનઃજન્મ  લીધેલો.મુહમ્મદ યેરુસલેમથી સ્વર્ગ ભણી પાંખાળા ઘોડા પર સવાર ઊડ્યા હતા. પુષપક વિશવનું પહેલું હવાઈ જહાજ હતું. કે, ગણેશ પ્લાસ્ટિક સર્જરીનો પ્રતાપ છે.

જવાબ બહુ સરળ છે : પોતા વિષે સારૂં સરૂં વિચારવું બહુ ગમે છે. તેને કારણે આપણે આપણી જાતને, સામાન્ય વ્યક્તિઓથી ઉપર,  ખાસ વ્યક્તિઓમાં ગણવા લાગીએ છીએ

અને 'સત્ય'ની શોધમાં આ માન્યતાના લીરા ઊડે ત્યારે પછી શું થાય? તે સ્વ-મૂલ્ય અને સ્વ-માન પર હુમલાની નજરે જોવામાં આવે છે, જેનું પરિણામ, સામાન્યતઃ, ક્રોધાવેશ અને હિંસામાં આવે છે.

બ્રિટિશરોએ ભારતમાં પોતાનો પગ જમાવ્યા પછી સમજી લીધું હતું કે ભારતીય લોકો પર રાજ કરવું હશે તો તેમને મનોવૈજ્ઞાનિક સ્તરે તોડી પાડવાં પડશે. એટલે 'વિજ્ઞાન'ના અંચળા હેઠળ તેમણે હિંદુ રિવાજો અને માન્યતાઓને ઉતારી પાડવામાં જરા પણ કસર બાકી ન રાખી. એ જ 'વિજ્ઞાન'નો દેવળના અંધવિશ્વાસને પડકારવામાં એક વાર પણ ઉપયોગ નથી કરાયો. આજે પણ, અમેરિકામાં 'ઉત્ક્રાંતિ'ની ભાષામાં વાત કરતા તાર્કીક વિચારકો અને 'ઉચ્ચ સમજ શક્તિનાં આલેખન'ની દુહાઈ દેનારા ખ્રિસ્તી અંતિમવાદીઓ વચ્ચે તનાવ બરકરાર છે. આ વિષયમાં ન્યાયાલયોમાં પણ ભાગલા પડી ગયા છે , કેમ કે 'સત્ય' આસ્થાના ખોળામાં બેઠું છે. મૂળતઃ આસ્થા તર્ક અને માપણી તરફ બેધ્યાન રહેતી હોય છે. લોકો આસ્થા અને માન્યતા, પવિત્ર ઈતિહાસ અને અંધવિશ્વાસમાં ફરક શોધવા મથતાં હોય છે. પણ, વિશ્વાસ પર ભરોસો કરવા કેટલો તર્ક કામે લગાડવો એ તો વાળની ખાલ ઉતારવા જેવી દલીલ છે. તેમાં મોટા ભાગે તો જેને પૌરાણિક માન્યતાની છાપ મારવામાં આવે છે તે સાંસ્કૃતિક પૂર્વાનુમાનો કે સાપેક્ષ સત્ય વિષેની  અસ્વસ્થ, ઊંડે સુધી ઘર કરી ગયેલ,  વિચારસરણી વણાયેલી હોય છે.

હકીકતો ગમે તેવી હોય, પણ આપણને આપણો ભૂતકાળ ભવ્ય જ જોઈએ છે. આપણા હીરો સર્વગુણસંપન્ન જ જોઈએ છે. જ્યારે યુરોપિયનોને કહેવામાં આવે છે કે 'જ્ઞાન પ્રકાશનો યુગ' એ 'સામ્રાજ્યવાદનો યુગ' પણ છે ત્યારે તેઓ રક્ષણાત્મક બની જાય છે. અમેરિકોને જ્યારે કહેવામાં આવે કે 'અમેરિકન અસ્મિતા'નો પાયો આદીઅમેરિકનોના ઉચ્છેદ, હબસીઓની ગુલામી અને બબ્બે વિશ્વ યુધ્ધોમાં વિશ્વનાં તેમના દ્વારા કરાયેલ શોષણ પર ઘડાયો છે ત્યારે  તેઓ આડું જોઈ જાય છે. જર્મનો આજે પણ 'નાઝી 'શબ્દ સાંભળતાંની સાથે આઘાપાછા થવા લાગે છે. જાપનના ઔદ્યોગિક વૈશ્વિક પ્રભાવ પર તેમણે કરેલ બીજાં વિશ્વ યુધ્ધ દરમ્યાનના અમાનવીય અત્યાચારોનું ગ્રહણ લાગેલું છે.ગાંધીજીનાં લૈંગિક વિચારો વિષેનાં જાહેર ઉચ્ચારણોની વાત સંભળતાં ગાંધીવાદીઓનાં ચહેરા પર શરમ ફરી વળે છે. છૂઆછૂતની વાત પર આજે બ્રાહ્મણ ચુપકીદી પકડી  લે છે. કોઈ ભલે સ્વીકારે કે ન સ્વીકારે, બધાંને હકીકતનો નહીં પણ માન્યતાઓની ટેકણ લાકડીનો સહારો ખોળવો પસંદ પડતો હોય છે.

'સત્ય શાંતિ લાવે છે' એ દુનિયાની સૌથી વધારે પ્રચલિત પૌરાણિક માન્યતા છે, એને વિજ્ઞાન અને તર્કશાસ્ત્રમાં માનનારા પણ સ્વીકારે છે. પરંતુ જે વાત મોટા ભાગે નજ઼ર બહાર રહી જાય છે તે એ છે કે આ પૌરાણિક માન્યતાનું મૂળ અબ્રાહમના સમયનાં પૌરાણિક શાસ્ત્રોમાં રહેલું છે, જ્યાં 'ખરા દેવ' ઈર્ષાળુ છે અને માગ માગ કરનારા છે. 'ખોટા દેવ’ની પૂજા તે નથી કરવા દેતા. યહૂદી ધર્મ, ઈસ્લામ અને ખ્રિસ્તી ધર્મની જેમ વિજ્ઞાન જીવનના, અને વિશ્વના, વૈકલ્પિક દૃષ્ટિકોણ વિષે ધૈર્યહીન છે. જે રાષ્ટ્રો ન્યાયાલયોએ નક્કી કરેલ 'એક જ સત્ય'ને વળગી રહેવાનું પસંદ કરે છે તે આ પૌરાણિક માન્યતાનાં ગાડાંમાં જ સવારી કરે છે.

વૈકલ્પિક વિચાર માટેની અસહિષ્ણુતાનો જીવન પ્રત્યેનો અભિગમ એક હદ સુધી મહત્ત્વનો છે, પણ ઘણી સંસ્કૃતિઓને તે સ્વીકાર્ય નથી. ખાસ કરીને ચીનમાં, જ્યાં દાર્શનિક સત્યો કરતાં સામાજિક વ્યવસ્થા ઘણું વધારે વજન ધરાવે છે. એટલે જ સિંગાપોરની સંસદે ઠરાવ્યું હતું કે સ્મલૈંગિકતાની વિરુધ્ધ કાયદો રાખશે પણ તેનો અમલ નહીં કરે. આ એક એવી સંદિગ્ધતા છે જેને કારણે પ્રધાન મંત્રીએ ખાત્રી આપી હોવા છતાં 'સિધ્ધાંતવાદી' કર્મશીલો અકળાયે રાખે છે.

ઋષિઓ દુનિયાને અલગ રીતે જૂએ છે.તેમણે એ ‘સર્વવ્યાપી સત્ય' વિષે પરવા ન કરી. હિંદુ પુરાણોમાં 'ખોટા' દેવોના નાશનો ઉલ્લેખ નથી.. તેઓએ સમજી લીધું હતું કે દરેક વ્યક્તિ, અને સમાજને, પોતપોતાના 'ખરા દેવ / સત્ય' છે. આ સત્ય નિરપેક્ષ નથી. એ સાપેક્ષ છે, જેની રચના આપણને આપ્ણા વિષે સારૂં લગાડવા કરાયેલ છે. શાણપણ લોકોનાં સત્યને સમજવામાં અને દરેકે દરેક સત્ય જાણવા જેટલી કોઇણી પણ પહોંચ નથી એ સ્વીકારવામાં છે. અમર્યાદ સત્ય છે ખરૂં પણ તે અમર્યાદ મન (બ્રહ્મ-મન)જ સમજી શકે છે. મજાની વાત એ છે કે, આ વિચારસરણી  વૈજ્ઞાનિક વિચારધારાનો પડઘો પાડે છે. વૈજ્ઞાનિક સત્ય ક્યારે  પણ અઘાટ નથી હોતું. તે માપણી કરનાર સાધનોને આધીન છે. માપણી સાધનો દિનપ્રતિદિન વધારેને વધારે સારાં થઈ રહ્યાં છે. વૈજ્ઞાનિકે ખુલ્લું મન રાખાવાનું છે કેમ કે તેનો  સંશોધન મહાનિબંધ માહિતી સામગ્રીથી સિમિત છે. ઘણાં લોકોનું માનવુ છે કે સાવ યોગ્ય અને ખરાં માપણી સાધનો વડે એક દિવસ સાબિત અજરૂર થઈ શકશે કે ગણેશ પ્લાસ્ટિક સર્જરી વડે પુનઃજીવન પામ્યા હતા. આપણે તેમને એ વિશ્વાસ રાખવા દઈ શકીશું?

ચીનમા જેમ સત્ય કરતાં સામાજિક વ્યવસ્થાને પ્રાથમિકતા આપવામાં આવે છે તેમ ભારતમાં સત્ય કરતાં વધારે પ્રાથમિકતા લોકોનાં આત્મસંમાનને આપવામાં આવે છે.  જ્યાં સુધી તેમનામાં, કે આપણામાં જ્ઞાનનો શેરડો ન ફેલાય, ત્યાં સુધી ડહાપણ એમાં છે કે ગમે એટલું અર્થહીન ભલે હોય તો પણ લોકોને તેમનાં સત્યને વળગેલાં રહેવાં દેવાં જોઈએ. તે સહિષ્ણુતા અને સમાવેશને વિકસવા દે છે. કેટલાંક લોકો તેને પ્રેમભાવ કહે છે. ભલે લોકો માને કે ગણેશની પ્લાસ્ટિક સર્જરી થઈ હતી. લોકોને સમજવા પણ દો કે આવી બાબતોનાં વૈજ્ઞાનિક પુરાવા કદાચ કદાપિ ન મળે, તેને શ્રધ્ધાને જ હવાલે રહેવા દઈએ. લોકોને એ પણ સમજવા દઈએ કે કેટલાંક લોકોને આવી વિચિત્ર માન્યતાઓ જોઈતી હોય છે અને કેટલાંકને નથી જોઈતી. લોકોને એ પણ સમજવા દઈએ કે કેટલાંક લોકોને આવી કપોળ કલ્પના શું કામ પચે છે અને કેટલાંકને કેમ નથી પચતી. આપણૂં મગજ, આમ પણ, એકથી વધારે સત્યોને સમજી અને સંગ્રહી શકવા શક્તિમાન છે.

§  'www.dailyo.in'માં ૧૨ નવેમ્બર, ૨૦૧૪ ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ

v  દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, So what if Ganesha had plastic surgery? નો અનુવાદ

§  અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ǁ ૧૯ સપ્ટેમ્બર, ૨૦૧૮