મૅનેજમૅન્ટના નામસ્રોતીય સિધ્ધાંત : પાર્કિન્સનનો નિયમ, તેનાં અન્ય સ્વરૂપો અને સમય વ્યવસ્થાપન : પાર્કિન્સન નિયમનો હોર્સ્ટમેનનો પ્રતિ-ઉપનિયમ

 

પાર્કિન્સનના નિયમની વિરુદ્ધ અસર વિષે ખુદ પાર્કિન્સન જ તેમનાં પુસ્તક, Parkinson’s Law, and Other Studies in Administration, માં ઇશારો કરતાં કહે છે કે 'સૌથી વધારે વ્યસ્ત વ્યક્તિ પાસે જ નવરાશ હોય. આ વાત પછી તો એક મુહાવરો બની ગઈ - 

'જો કોઈ કામ કરાવવું હોય તો કોઇ વ્યસ્ત વ્યક્તિને સોંપો.'

બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો જો કોઈ કામ નવરાશના સમયે ઉપાડ્યું, તો જેટલો સમય આપશો તેટલો સમય વપરાઇ જશે. પરંતુ કેટલો સમય આપણી પાસે છે તે નક્કી કરી અને તેમાં જેટલું વધારે બને તેટલું કામ પુરૂં કરવાની ગાંઠ બાંધીશું તો એકંદરે ઘણા ઓછા સમયમાં એ જ કામ પુરૂં થશે.

manager-tools.com વેબસાઈટના સહ-સંસ્થાપક માર્ક હોર્સ્ટેમેને આ જ વાતને એક સુગઠિત ઉપસિદ્ધાંતના સ્વરૂપે રજુ કરી -

'જેટલો સમય આપો એટલામાં કામને સમાવાઈ લેવાય.'

બધી બાબતોની છૂટ હોય એ કરતાં થોડી થોડી ખેંચ અનુભવાય તો લોકો પોતાની પાસેનાં સંસાધનોનો બહુ સર્જનાત્મક રીતે ઉપયોગ કરવાના રસ્તા ખોળી કાઢતાં હોય છે. આ વિચારને લઈને કેટલાંક અભ્યાસ સંશોધનો પણ થયાં છે. એ અભ્યાસો દરમ્યાન જોવ અમળ્યું છે કે જે સંસાધની ખેંચ હોય તેના ઉપયોગમાં બચત થાય એ માટે લોકો અવનવા પ્રયોગો ખોળી કાઢી શકતાં હોય છે. આ સંદર્ભમાં મને યાદ આવે છે કે સૌરાષ્ટ્રનાં કેટલાંક શહેરોમાં આજે જ્યારે ૨૪ કલાક પાણી ઉપલબ્ધ છે ત્યારે દિવસમાં બે વાર નહાતાં લોકોની પહેલંની પેઢીએ જ્યારે પાણીની સખત અછત જોઈ હતી ત્યારે હાથ શોયા પછી વૉશ બેઝિનમાંથી નીકળતાં પાણી વડે પોતાનાં આંગણાંમાં તેઓ ઝાડપાન ઉગાડતાં.

 સમયની થોડી ખેંચ રાખીને કામની સમય મર્યાદા નક્કી કરાય તો ઉત્પાદકતા વધે છે એ ગણતરી એ ક કંપની તેની ઑફિસનો સમય સવારે ૮ વાગ્યાથી સાંજે પાંચ વાગ્યાને બદલે ૯થી ૪નો કરવાનો પ્રયોગ કર્યો. એ પ્રયોગ દરમ્યાન જોવા મળ્યું કે પહેલાં જે નિર્ણય લેવા માટે મિટિંગ એક કલાક ચાલતી તે હવે પંદર મિનિટમાંજ નિર્ણય લઈ લે છે. પહેલાં કરતાં વધારે કામ કરવા છતાં પણ સાંજે ચાર વાગ્યે ઘરે જવા નીકળી શકવાનું શક્ય બનવા લાગ્યું એટલે કર્મચારીઓ પણ વધારે ખુશમિજાજ રહેવા લાગ્યાં હતાં. જોકે કેટલાં બાહ્ય કારણોને કારણે આ પ્રયોગ બહુ લાંબો ન ચાલી શક્યો તે વળી અલગ બાબત છે.

આમ થવા પાછળનું કારણ એ છે કે ઓછો સમય હોવાને કારણે આપણે મનને આડી અવળી બાબતોમાં ભમવા દેવાને બદલે બધું જ ધ્યાન કામ પર જ રાખીએ છે. પરિણામે કામનો વધારે કાર્યસાધક ઉપયોગ થવાની સાથે તેની અસરકારકતા પણ વધી જાય છે.

બીજી એક બાબત છે વધારે પડતી ચોકસાઈના આગ્રહની, જેને કારણે પણ કામ પુરૂં કરવામાં વધારે સમય લાગી જાય છે. 

તેમનાં પુસ્તક, Critical Chain,માં ઈલીયાહુ ગોલ્ડ્રૅટ નોંધે છે કે કામને ૯૦% નિશ્ચિતતાથી પાર પાડવાને બદલે ૫૦% નિશ્ચિતતાથી પાર પાડવાનું નક્કી કરવાથી કામ પુરૂં કરવાના સમયમાં નાટકીય બચત થતી જોવા મળી છે.

આ વિચાર પરથી પ્રોજેક્ટ મૅનેજમૅંટનાં ક્ષેત્રમાં નિશ્ચિત કાર્યસિદ્ધિ માટે સમય નક્કી કરવા (fixed scope) - આટલું કામ ૧૫મી તારીખ સુધીમાં કરવું છે - ને બદલે 'આઠમી તારીખ સુધી જેટલું કામ થઈ જાય તે પછી આગળનું વિચારીશું એવી આકાંક્ષા - appetite - સાથેના 'પરિવર્તનક્ષમ લક્ષ્ય (Flexible Scope)થી કામ કરવાથી પ્રોજેક્ટ માત્ર ઓછા સમયમાં જ નથી પુરો થતો પણ તેની ગુણવતા પણ સુધરી જતી જોવા મળે છે.

સોફ્ટવેર પ્રોજેક્ટનાં ક્ષેત્રમાં આખરી લક્ષ્યબિંદુને લગતાં કામોની પ્રગતિની લાંબા લાંબા સમય અંતરાલ પછી થતી સમીક્ષાઓને એ લક્ષ્યબિંદુને નાનાં કામોમાં વહેંચી નાખીને  સમીક્ષાઓ દર અઠવાડીયે કે તેથી ઓછા સમયમાં કરવાની પદ્ધતિઓ જે Scrum કે Agile પદ્ધતિ તરીકે ઓળખાય છે તે હવે બહુ પ્રચલિત બની છે.

આમ દરેક કામમાં થતી ઢીલની પાછળ જો પાર્કિન્સનના નિયમનો અદૃશ્ય દોરીસંચાર અનુભવાય છે તો તેનાથી બિલકુલ વિપરિત અભિગમ, હોર્સ્ટમેનનો પ્રતિ-ઉપનિયમ , અપનાવવાથી ઓછા સમયમાં વધારે (અસરકારક) કામ પણ કરી શકાય છે.

રાજ સત્તાના સ્થંભનો ભંગ - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

 ઘણી વાર આજનાં લોકો માટે એ માનવું અઘરૂં થઈ પડે છે કે પુરાણો, કે રામાયણ મહાભારતની કથાઓ  માંડ બે એક હજાર વર્ષથી વધારે જુની નથી. એટલે કે આ કથાઓ મૌર્ય અને ગુપ્ત કાળની વચેના સમયમાં પ્રચલિત બની કહેવાય. શક્ય છે કે તે પહેલાં આ કથાઓ મૌખિક પરંપરાના સ્વરૂપમાં પણ પ્રચલિત હશે, પણ તે વિષે આપણે તો કલ્પના જ કરી શકીએ. એટલે ૫,૦૦૦ વર્ષ પહેલાંનાં તેમનું અસ્તિત્વ તો માત્ર શ્રધ્ધાનો જ વિષય બની રહે છે. મૌર્ય રાજાઓનો પરિચય તો વૈદિક દેવો કે બૌદ્ધ  જૈન પુરાણોમાં વર્ણવાયેલ દંત કથાઓનાં દેવી દેવતાઓ સુધી જ સીમિત હતો. એટલે શિવ અને વિષ્ણુન્ના અવતારોની જે કથાઓ આપણને સુપેરે પરિચિત છે, તેમનાથી તેઓ સ્વાભાવિકપણે સાવ અજાણ હતા.

મૌર્ય કાળ પછી, હિંદુ ધર્મ કર્મકાંડી માળખામાંથી  કથા આધારિત ધર્મનાં સ્વરૂપમાં ઢળતો ગયો. તે સાથે ઇશ્વરનું એવું વ્યક્તિગત સ્વરૂપ ઉભરવા લાગ્યું જેણે એક તરફ સંસારના ત્યાગના મહિમાની હિમાયતી આશ્રમવાસી /મઠવાસી વિચારસરણીની સામે સવાલ કર્યા તો બીજી તરફ સત્તાકેંદ્રી રાજાશાહીને પડકાર ફેંક્યો. જેના પરિણામે શિવ અને વિષ્ણુની વિચારધારાઓ ખુબ પ્રસાર પામી અને સામાન્ય પ્રજાના મનમાં છવાઈ જવા સ્પર્ધા કરવા લાગી. આ દેવો સતત એ સાબિત કરતા રહ્યા કે તેઓ કાલાધીન પાર્થિવ સતા કરતાં વધારે શક્તિશાળી છે. તેઓ એ પણ સાબિત કરતા રહ્યા કે ગમે એટલા શક્તિશાળી રાજા, કે તેનાં શક્તિશાળી સામ્રાજ્યની, આવરદા આખરે તો સીમિત જ છે , જ્યારે અનંત વિસ્તાર પર પ્રસરેલી તેમની સત્તા અજરામર છે.

તેમની પહેલાંની વૈદિક કુળોની પ્રજાની જેમ મૌર્ય રાજાઓએ પણ ભવ્ય નગરો વસાવ્યાં, જેમાં થતાં બાંધકામોમાં ગારમાટી અને લાકડાંનો હિસ્સો મુખ્ય રહેતો. ભારતમાં બાંધકામમાં પથ્થરનો ઉપયોગ તો આરબ-ગ્રીક પ્રભાવ હેઠળ, બહુ પછીથી થયો. તેમ છતાં મૌર્ય રાજાઓને પથ્થરનાં એક સ્થાપત્ય - સ્તંભો -માટે બહુ જ લગાવ હતો. આ સ્તંભોમાંથી ચાર દિશા તરફ પોતાની આણ પ્રવર્તાવવાના પ્રતિક સમા ચાર સિંહ અને માનવ જીવનનાં ૨૪ તબક્કાઓનાં, કે માનવીએ કેળવવાલાયક ૨૪ ગુણોનાં, પ્રતિક સ્વરૂપ ચોવીસ આરા ધરાવતાં ધમ્મચક્ર ધરાવતો અશોક સ્તભ સૌથી વધારે જાણીતો છે. એમ પણ માની શકાય કે અશોક સહિતના વિશ્વના અનેક રાજાઓમાં આ પ્રથા પ્રચલિત થવા પાછળ જાહેર પ્રત્યાયન માટે રાજાજ્ઞાપત્રો, શિલાસ્તંભો કે લોહસ્તંભોનો મહાન પર્શિયન રાજાઓ દ્વારા કરાતો બહોળા ઉપયોગનો પ્રભાવ હોઈ શકે છે 

આ સ્તંભો થકી પ્રદર્શિત થતી રાજવી સત્તાનું મહત્ત્વ ઓછું કરી નાખવાના આશયથી શિવ પુરણ અને વિષ્ણુ પુરાણમાં એવી કથાઓ છે જેમાં દેવ સ્તંભ ચીરીને બહાર આવે અને પોતાની  અદભુત શક્તિઓનો પરિચય કરાવી પોતાની દૈવી સતાનો દાખલો બેસાડી દે.  જેમકે વિષ્ણુ પુરાણમાં ભગવાન નરસિંહ અવતાર લઈને સ્તંભ ફાડીને બહાર આવી, સત્તાના મદમાં છકી ગયેલા અસુર, હિરણ્યકશિપુ,નો નાશ કરે છે. શિવ પુરાણની કથામાં શિવ એક તેજ શિખાનું રૂપ લે છે. વિષ્ણુએ તેનું મૂળ અને બ્રહ્માએ તેની ટોચ ખોળી આપવાનો દાવો કરેલ પણ આ શિખા અનંત સુધી એવી વિસ્તરતી રહે છે કે વિષ્ણુ અને બ્રહ્મા ભોંઠા પડી જાય છે. 

જોકે, આમાનું કશું સાબિત તો થઈ ન શકે, પણ એક ખયાલ તરીકે આખી વાત રસપ્રદ જરૂર બની રહે છે. આપણને એમ સમજાય છે કે આવી કથાઓ હવામાં નથી રચાતી, તેમને એક ઐતિહાસિક સંદર્ભ સાથે સંબંધ હોય છે અને અમુક દૃષ્ટિકોણ સમજાવવા માટે જ તે રચાયેલ હોય છે. વિષ્ણુ અને શિવની સ્થંભ કથાઓને પરિણામે હજારો ક્ષેત્રીય રાજાઓ પોતાને હંમેશાં ઈશ્વરના દાસ ગણતા અને માનતા કે તેમની શક્તિ ઇશ્વરની કૃપાથી છે. પરિણામે તેઓ સત્તાના મદમાં છકી ન જતા. બ્રાહ્મણો સત્તાના જ્ઞાન પરનાં વધારે પડતાં અતિક્રમણનો પુરી તાકાતથી વિરોધ કરતા. જેનું એક પરિણામ એ પણ આવતું કે રાજ દરબારમાં બ્રાહ્મણોનું આગવું આધિપત્ય બની રહેતું. તે કારણે તેઓ સામાન્ય પ્રજામાં પણ બહુ લાડીલા બની રહેતા, કેમકે કોઈ પણ સમયની સામાન્ય પ્રજાને  તો સતાના સિંહાસન પર બીરાજેલાઓને પોતાના કદમાં રાખતી દરેક શક્તિ માટે ખાસ ભાવ રહ્યો જ છે.

• મિડ-ડેમાં ૮ નવેંબર, ૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ.
• દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Breaking the royal pillarનો અનુવાદ| પ્રયોજિત પુરાણશાસ્ત્રવિદ્યા

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ‖ ૧ ફેબ્રુઆરી, ૨૦૨૩

યુરોપ - નવાં સ્વરૂપે (૧૯૪૨) - [૩] - જ્યોર્જ ઑર્વેલ

 The Rediscovery of Europe ના આંશિક અનુવાદ [૨] ના અંતમાં જ્યોર્જ ઑર્વેલે ૧૯૧૪ પહેલાંનાં અંગ્રેજ સાહિત્યની વાત કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. હવે આગળ આ વિષે તેઓ શું કહે છે તે જોઇએ.

થોમસ હાર્ડી - જોકે તેમણે થોડા સમય પહેલાં જ નવલકથાઓ લખવાનું બંધ કરી દીધું હતું - શૉ, વૅલ્સ, કિપ્લિંગ, બેનેટ ગાલ્સવર્ધી વગેરે એ સમયના મહાન સાહિત્યકારો હતા. અહીં આપણે મૂળ પોલિશ, પણ અંગ્રેજીમાં લખતા જોસેફ કોનરૅડની પણ ખાસ નોધ લેવી જોઈએ. એ ઉપરાંત એ ઈ હાઉસમેન ( અ શ્રોપશાયર લૅડ / A Shropshire Lad) અને રૂપર્ટ બ્રૂક જેવા જ્યોર્જિયન કવિઓ અને અન્યો તો ખરા જ.  તો વળી સર જેમ્સ બૅરી, ડ્બલ્યુ ડબલ્યુ જેક્બ્સ, બેરી પેઈન અને અન્ય અગણ્ય હાસ્ય લેખકોને તો ન જ ભુલાય. અહીં જેમનાં નામ ગણાવ્યાં છે તેમની રચનાઓ વાંચો તો ૧૯૧૪ પહેલાંની અંગ્રેજ વિચારધારા વિષે કોઈ ગેરસમજ નહીં રહે.

આ સિવાય અન્ય સાહિત્યિક પ્રવાહો પણ સક્રિય હતા. જેમકે સાવ જ જુદી, મહદ અંશે આજની વિચારધારાની, કેડી કોતરાતા આઈરિશ લેખકો, અમેરિકન નવલક્થાકાર હેન્રી જેમ્સ.. પરંતુ મુખ્ય પ્રવાહ તો આપણે આગળ કહ્યૂં તે મુજબનો જ હતો. એકબીજાથી અલગ જ વ્યક્તિત્વ ધરાવતા બર્નાર્ડ શૉ અને એ ઇ હાઉસમેન, કે થોમસ હાર્ડી અને એચ જી વેલ્સ વગેરેમાં જો એક સમાન્ય લાક્ષણિકતા એ દેખાય કે એ સમયના અંગ્રેજ સાહિત્યકારો પ્રવર્તમાન અંગ્રેજ ઘટનાક્રમ સિવાય અન્ય બાબતોથી સાવ અજાણ હતા. અમુક લેખકો બીજા કરતાં સારા પણ હતા, અમુક રાજકીય બાબતોથી સભાન અને અમુક અજાણ પણ હતા, પણ એ બધાને સાંકળતી એક કડી એ હતી કે યુરોપની કોઈ જ અસર તેમને સ્પર્શી શકી નહોતી.

આ વાત તો, ફ્રેંચ કે કદાચ રશિયન શૈલી પરથી બહુ ઉપરછલ્લી રીતે અસર પામતા દેખાતા બેન્નેટ અને ગાલ્સવર્ધી જેવા લેખકો માટે પણ સાચી હતી. આ બધા લેખકોની પ્રશ્ચાદભૂ સામાન્ય, સન્મનીય, મધમવર્ગી અંગેજ જીવનની  હતી. આ વર્ગ એવી અર્ધસભાન માન્યતા ધરાવતો કે આ પ્રકારનું જીવન કાયમ જ રહેશે, વધારે માનવીય થતું જશે અને કાયમ પ્રબુદ્ધ જ રહેશે. તેમાંના હાર્ડી અને હાઉસમેન જેવા નિરાશાવાદી દૃષ્ટિકોણ જરૂર ધરાવતા પણ એ બધા એટલું તો ચોક્ક્સ માનતા કે જેને વિકાસ કહીએ છે તે જો શક્ય હશે તો ઈચ્છનીય પણ હશે. વળી, સૌંદર્યરલક્ષી સંવેદંશીલતાના અભાવને કારણે ભુતકાળ, ખાસ તો બહુ દુરના ભૂતકળમાં જેમ રસ ન હોય તેવું આ બધા સાથે પણ હતું.

એ સમયના કોઈ પણ લેખકમાં, આજે આપણે જેને,  ઇતિહાસની સૂઝ કહીએ છીએ તેવું કંઇ હતું જ નહીં.  થોમસ હાર્ડી જેવા પણ જ્યારે નેપોલિઅનના સમયના યુદ્ધો પર ધ ડિનાસ્ટસ / The Dynastars જેવી પદ્ય નાટ્ય રચના કરે છે ત્યારે તેમનો દૃષ્ટિકોણ શાળાનાં પાઢયપુસ્તકમાંની  દેશપ્રેમની ભાવનાથી આગળ નથી જોતો. વળી, એ લોકોને ભૂતકાળમાં તો કોઈ રસ જ ન હોય એવું લાગે. જેમકે આર્નોલ્ડ બૅનેટે સાહિત્યિક વિવેચનની બાબતે પુષ્કળ સાહિત્ય રચ્યું, પણ તેમને પોતાના સમકાલિન લેખકો સિવાય ૧૯મી સદીથી પહેલાંના સાહિત્યકારોમાં રસ જ નથી દાખવ્યો.

બર્નાર્ડ શૉ માટે ભુતકાળ એવો કચરો છે જેને વિકાસ, સ્વાસ્થ્ય , કાર્યકુશળતા જેવાં કોઈ પણ કારણસર વાળી ઝૂડીને સાફ કરી નાખવાની જરૂર છે. પાછળથી જે વિશ્વના ઇતિહાસ પર લખવાના હતા તે એચ જી વેલ્સ પણ ભૂતકાળને એવી જ નજરથી જુએ છે જેમ એક સભ્ય સમાજનો માણસ માનવભક્ષી આદિજાતિના સમાજને આશ્ચર્યસભર સૂગથી જોતો હોય છે. આ લોકોને પોતાનો સમયકાળ ગમતો હોય કે નહીં, પણ તેઓ એવું તો માને જ છે  કે વીતેલા સમય કરતાં આ સમય જરૂર સારો છે, અને તેથી કદાચ પોતાના સમયના સાહિત્યિક માપદંડોને સહજપણે સાચા માની લીધા. બર્નાડ શૉના શેક્સપિયરના પરના તેજાબી આક્ષેપોમાં ફેબિયન સોસાયડીના સુસંકારી સભ્યને છાજે એવો કોઈ આધાર નહોતો. 

આમાંના કોઈ પણ લેખકને એમ કહેવાયું હોત કે તેમના પછી તરત આવનારા લેખકો પાછા ૧૬મી અને ૧૭મી સદીના અંગ્રેજ કવિઓ, ૧૯મી સદીના ફ્રેંચ કવિઓ અને મધ્ય યુગના દાર્શનિકો તરફ પાછા વળી જશે, તો એમને લાગ્યું હોત કે આ કોઈક પ્રકારનો અધકચરો કળા પ્રેમ છે.

                                  +                      +                      +                      + 

જ્યોર્જ ઓર્વેલના બિન-કાલ્પનિક નિબંધ, The Rediscovery of Europe નો આંશિક અનુવાદ 

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

નવપલ્લવિતાનું નૃત્ય અને કિશોરીનો યૌવનાવસ્થા પ્રવેશ સંસ્કાર - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

તમિળનાડુના ઘણા ભાગોમાં કુમારિકા જ્યારે માસિક ધર્મમાં પ્રવેશ કરવાને તબક્કે પહોચે છે ત્યારે બહુ ઝીણવટભરી વિગતે વિધિઓ કરવામાં આવે છે જે છેલ્લે એક મોટા ઉત્સવનાં સ્વરૂપ સુધી પહોંચે છે. એ ઉત્સવમાં કુમારિકાને હળદરનો લેપ કર્યા પછી માથાબોળ સ્નાન કરાવી તેને લગ્નમંડપમાં પ્રવેશતી કન્યા વસ્ત્રાલંકારથી આભૂષિત કરીને ગામ અને સમગ્ર સમાજ સમક્ષ રજુ કરવામાં આવે છે. આમ હવે તે પોતાના પતિ સાથે લગ્નસંબંધ બાંધવા માટે તૈયાર એક પુખ્ત સ્ત્રી બની ચુકી છે તેની જાહેરમાં જાહેરાત થાય છે.

પ્રાચીન સમયમાં કુમારિકાની આ અવસ્થા સ્વયંવરના આયોજનનાં આરંભની સુચક બની રહેતી. સ્વયંવરમાં એ કુમારિકાના હાથ માટે પોતાને યુગ્ય ગણતા ઉમેદવારો આવે છે. ઉમેદવારો પોતાની સાથે કન્યા માટે ભાતભાતની ભેટ સોગાદો લાવ્યા હોય છે તેમ જ પોતાની શુરવીરતા વગેરેને લગતા પુરાવા મળી રહે તેવી સ્પર્ધા જીતવા સજ્જ થઈને આવે છે. પરંતુ આખરી પસંદ એ કુમારિકાનો જ આગવો હક્ક છે. એ જે ઉમેદવારને પસંદ કરે તેની સાથે કન્યાના પિતા કન્યાનાં લગ્ન કરાવે છે. રામાયણ અને મહાભારતના આવા સ્વયંવરોનો ઉદાહરણો તો બધાંને જ્ઞાત જ હશે!

એ પછીના સમય કાળમાં જ્યારે બાળવિવાહો થતા ત્યારે આ વિધિઓ દ્વારા બાળપણમાં કન્યાનાં જેની સાથે લગ્ન થયાં હતાં તે પતિને હવે પોતાને ઘરે લઈ જવા માટે ઈજન અપાતું. આ પ્રસંગે થતી વિધિઓને ઉત્તર ભારતમાં 'ગૌના રસમ' કહેવામાં આવે છે તો ગુજરાતમાં 'આણું વાળવું' કહે છે. વરપક્ષ કન્યાને ભેટ સોગાદો સાથે વાજતેગાજતે પોતાના પતિના ઘરે લગ્નજીવનના આરંભ માટે લઈ જાય છે.

યુરોપ અને અમેરિકામાં આવી જ પ્રથા પ્રચલિત છે., જે 'નવપલ્લિતા નૃત્ય (‘Debutante Ball’[1]) તરીકે ઓળખાય છે. ભદ્ર સમાજની સામાજિક વિધિમાં પિતા બારીક કપડાં પહેરેલી દીકરી સાથે, મિત્રો, કુટુંબીજનો અને અન્ય સમાજ સામે નૃત્ય કરીને ઉચ્ચ સામાજિક વર્તુંળોમાં દીકરીને રજુ કરે છે. આમ કરતાં તે આડકતરી રીતે જાહેર કરે છે કે સમાજના કાયદા કાનુન અનુસાર જે કંઇ રીતો શક્ય હોય તે મુજબ પુરુષ સાથે સંબંધ બાંધવા માટે તેમની દીકરી હવે બધી વાતે તૈયાર છે. રૂઢિચુસ્ત સમાજમાં ખા પ્રચલિત એવાં અમેરિકાનાં નવપલ્લિતા નૃત્યોમાં પિતા અને દીકરી વીંટીની અદલાબદલી કરે છે જેના વડે દીકરી પિતાને એવું વચન આપે છે કે જ્યાં સુધી પોતાનો હાથ તેના પિતા કોઈને વિધિપુરઃસર લગ્નમાં નહીં સોંપે ત્યાં સુધી તે પોતાનું કૌમાર્ય અખંડ રાખશે.

આખી વાતમાં એક બાબત જે ખાસ ધ્યાન આપવાલાયક છે તે એ છે કે તમિળ યૌવનપ્રવેશ વિધિઓને આપણે પછાત, જંગલી કે ધાર્મિક ગણતાં આવ્યાં છીએ તો એવી જ વિધિ યુરોપ અને અમેરિકામાં આધુનિક, સભ્ય, અમીર સમાજનું અને બિનસંપ્રદાયિક ગણવામાં આવે છે. આના પરથી એમ લાગે છે કે નાનાં ગામ જેવી બની ગયેલી વૈશ્વિક દુનિયામાં પશ્ચિમનો સમાજ તેની પિતૃપ્રધાન સમાજવ્યવસ્થાને બહુ આકર્ષક રીતે રજૂ કરી શકેલ છે.

ઘણી જ્ગ્યાએ આવા સમારંભમાં 'આમત્રણ દ્વારા' શબ્દ પર ભાર મુકાતો હોય છે. જેમકે પેરિસનાં આ નૃયોમાં પ્રવેશ મેળવવા મટે 'આમંત્રણ' મળ્યું હોય તે પુર્વશરત છે. અને આમંત્રણ એને જ મળે જેના પિતા પાસે ધનદૌલતના ઢગલા હોય કે પછી પિતા મોટો રાજામહારાજા હોય. આ બાબતે કોઈ લોકશાહી નથી ચાલતી. આખા નૂત્ય સમારંભમાં મોભાના ભાવને જ માન મળે છે. નવયૌવનાઓ અને તેમના પિતાઓ પણ આ મોભાની ઝંખનામાં જ ઝૂરતાં હોય છે.

પિતૃપ્રધાન સમાજવ્યવસ્થાને આપણે ધાર્મિક પ્રથા માની લેતાં આવ્યાં છીએ, પણ પશ્ચિમના 'બિનસાંપ્રદાયિક' સમાજનાં સૌથી ધનિક વર્તુળોમાં અને સૌથી વિકસિત કહેવાતા દેશોમાં, મોભાની રીતસરની હોડ સ્વરૂપે પિતૃપ્રધાન સમાજવ્યવસ્થા ધમધમે છે. સામાન્યપણે બહુ જ આદિમ, જંગલી ગાણાતા સમાજમાં સ્ત્રીને મોભાની સાથે જોડી દેવાતી આવી છે મોભાદાર ખોરડાંઓની દીકરીઓ માન અને મર્યાદાના ચંદ્રકોના સ્થાને ગણાય છે. પતિ માટે તે વિજય કે સફળતાનાં સ્મારકચિહ્ન જેવું અગત્ય ધરાવે છે. એટલે તેને તો સજાવી ધજાવીને જાહેર પ્રસાર માધ્યમોની હાજરીમાં બજારમાં પ્રદર્શનમાં રખાતી હોય છે. દીકરાઓનાં જાહેર પ્રદર્શનોની, કે તેમને માટે નૃત્ય સમારંભોની, કોઈ જરૂર ન હોય !

પ્રજનન વિજ્ઞાનમાંથી મળતી જાણકારીના આધાર પર હવેના કાયદાઓ સ્ત્રીઓ માસિક ધર્મમાં પ્રવેશે એટલે પહેલાંના સમયની જેમ યૌન સંબંધોમાં સક્રિય થવા માટે મંજુરી નથી આપતા. સભ્ય સમાજો એ માટે 'લગ્ન માટે કાયદા મુજબની ઉમર' જેવી વ્યવસ્થા ઘડી કાઢે છે અને એ ઉમર પહેલાં કરાતા યૌન સંબંધોને 'દુષ્કર્મ' ઠરાવે છે. પરંતુ પિતૃપ્રધાન સમાજ વ્યવસ્થા આનો પણ રસ્તો ખોળી કાઢે છેં. માસિક ધ્રર્મમાં પ્રવેશ સાથે ઉજવાતી પ્રાચીન વિધિઓને આજના માર્કેટિંગ અને બ્રાંડ ગુરુઓ લોકોની મહત્વાકાંક્ષાઓને પુરી કરતા ચિત્તાકર્ષક પ્રસંગોમાં સજાવીને સિફતથી બહુ મોટા ઉત્સવોમાં ફેરવી કાઢીને પોતાનું કામ એવી રીતે કાઢી લે છે કે લોકોને પૌરાણિક વિધિઓ સામે દૈન્ય દાખવ્યું છે તેવું પણ નથી અનુભવવા દેતા. ખરેખર હો, પશ્ચિમના સમાજની મનુસ્મૃતિઓને જરા પણ ઓછી આંકવાની ભુલ ન કરવી જોઈએ!

• મિડ-ડેમાં ૧ નવેંબર, ૨૦૧૫ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ.
• દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Debutante ball & puberty ritesનો અનુવાદ| પ્રયોજિત પુરાણશાસ્ત્રવિદ્યા

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ‖ ૧૮ જાન્યુઆરી, ૨૦૨૩

---

[1] It’s Easy to Dismiss Debutante Balls, But Their History Can Help Us Understand Women’s Lives

 

સ્વ-વિકાસ : વિચાર વલોણું - અનુભવ અને નૈપુણ્ય - કેટલાક વિચારો

 

બાળક જ્યારે સંગીત શીખવાનું ચાલુ કરે છે ત્યારે તેનામાં સંગીતની પરખની ક્ષમતા પાંગરે છે. ધીમે ધીમે એ જે સૂર સાંભળે તે વગાડી શકવા જેટલી પ્રાથમિક ક્ષમતા પણ તે કેળવી લે છે. 

થોડાં વધારે વર્ષોના અભ્યાસ પછી એ સૂરની નકલ કર્યા સિવાય પોતાની સૂઝથી સંગીત વાદ્ય વગાડી શકવા જેટલી ક્ષમતા કેળવી લે છે. જે શુર તેણે અત્યાર સુધી ધ્યાનથી સંભળીને જ વગાડવા પડતા તે હવે તેને સહજ થવા લાગે છે. કોઈ પણ નવું ગીત કે ધુન સાંભળવાની સાથે જ તે તેને વગાડી પણ શકે એટલું તે હવે કેળવાઈ ગયું હોય છે. 

હજુ થોડાં વર્ષ એ પદ્ધતિસરનો અભાસ ચાલુ રાખે તો હવે તે પોતાની રીતે સાંભળેલાં ગીતમાં પોતાનું અર્થઘટન ઉમેરીને નવી સ્વર બાંધણી રચી શકવા જેટલી કાબેલેયિત પણ હાંસિલ કરી લઈ શકે છે.  એ પોતાના મનોભાવ કે શ્રોતાઓની માગણી અનુસાર રચનામાં તત્ક્ષણ વૈવિધ્ય પણ ઉમેરી શકવાની ક્ષમતા પણ મેળવી લઈ શકે છે. તેની રચનામાંથી નીકળતા દરેક સૂર પર તેની આગવી છાપ પણ હવે જોઈ શકાય છે. એ તેનું નૈપુણ્ય છે. 

વર્ષોના અનુભવોનું નૈપુણ્યમાં પરાવર્તન થાય તે બહુ મહત્ત્વનું છે.

કામની યુક્તિપ્રયુક્તિને અતિક્રમીને વિચારી શકવું. પોતાનં કામને  વ્યાપક સંદર્ભભમાં સાંકળી શકવું. ઘટના બને તે પહેલાંથી જ તેને પારખી લઈ શકવી , ઊંડી સૂઝની કેળવણી અને  સાર્થક તારણ પર આવી શકવાની ક્ષમતા. જે કંઈ કરીએ તે સાતાત્યપૂર્ણ ગુણવત્તા સાથે કરી શકવું. દરેક વખતે નવી ઊંચાઈઓ સર કરવી. ઓછા સમયમાં ઘણું કામ કરી શકવું કે એક જ કામને આવશ્યકતા મુજબ નવી નવી રીતે કરી શકવું. નવા નવા પ્રયોગો કરી શકવા. પોતાનાં અને આસપાસનાં વાતાવરણમાં સકારાત્મકતા ફેલાવવી. હવે જે કામ કરવામાં આવે તેને માપવા માટે નવા માપદંડો રચવા પડે એ કક્ષાએ પહોંચવું.  

ખરી નિપુણતાની આ બધી લાક્ષણિકતાઓ છે, જેના વડે આપણું મૂલ્ય વધે છે.

– – – – –

પાદ નોંધ.: અનુભવ વધે તેમ નૈપુણ્ય પણ વધે એ જરૂરી નથી. વધારે જ્ઞાન એ પણ વધારે નૈપુણ્યની અકસીર ચાવી નથી એ પણ સમજવું આવશ્યક છે. જરૂર છે એ અનુભવ કે જ્ઞાનનૉ યથોચિત ઉપયોગ કરી શકવાની ક્ષમતા. આજે હવે જ્ઞાન તો પ્રમાણમાં સરળતાથી મેળવી શકાય છે, પણ તેને અમલમાં મુકી શકવાની ક્ષમતા માટે વ્યક્તિની અંદરની શક્તિઓને જે વ્યક્તિ ઉપર જણાવ્યા મુજબ કેળવી શકે છે તે જ સરેરાશ લોકોથી ઉપર તરી આવી શકે છે. 

સ્ત્રોત સંદર્ભ:  Experience and Expertise – A Few Thoughts

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ

મૅનેજમૅન્ટના નામસ્રોતીય સિધ્ધાંત : પાર્કિન્સનનો નિયમ, તેનાં અન્ય સ્વરૂપો અને સમય વ્યવસ્થાપન : જેટલો વધારે સમય એટલી કામની જટિલતા વધી શકે - સ્ટૉક-સૅન્ફોર્ડ ઉપસિદ્ધાંત

 

પાર્કિંસનના નિયમની એક બહુ વ્યાપક પ્રમાણમાં સ્વીકૃત સમજ એટલે

ઉપલબ્ધ સમય જેટલો વધારે એટલું કામ જટિલ બનતું જવાની સંભાવના વધારે..

આમ થવા માટે એક મહત્ત્વનું કારણ આપણા સૌમાં ઘર કરી ગયેલી એક માન્યતા જે મુજબ કામ જો સરળ કરી બતાવીએ તો આપણું મહત્ત્વ ઘટે. એટલે જો સમય વધારે હોય તો કામમાં થોડી જટિલતા વધારી અને કામનો 'સદુપયોગ' કરી લેવાનો લોભ રોકી નથી શકાતો હોતો.

પરિણામે જરૂરિયાત કરતાં ઘણાં જટિલ સ્વરૂપે કામ પુરું થાય છે. અને વધેલી જટિલતાને પરિણામે છેલ્લી ઘડીએ જો કોઈ મુસીબત આવી તો કામ પડી મોડું પણ થાય.   

કામનું લંબાણે પડવું અને તેમાં જટિલતાના ઉમેરાને સાંકળી લેતા અનેક ઉપસિદ્ધાંતો પણ પ્રચલિત થયા છે, જે પૈકી સ્ટૉક-સૅન્ફોર્ડ ઉપસિદ્ધાંત બહુ જ જાણીતો થયેલો ઉપસિદ્ધાંત ગણાય છે.

છેલ્લી ઘડી સુધી રાહ જોશો તો કામ એક મિનિટમાં પુરું થશે.

આમ જુઓ તો સમય સંચાલનની દૃષ્ટિએ આ રીતને અજમાવવી એ બહુ હિતાવહ તો નથી, કેમકે છેલ્લી મિનિટે કયાં નવાં વિઘ્નો ફૂટી નીકળશે તે તો કોઈને જ ખબર ન હોય. એટલે કહે છે ને ઘાસમાં ચણતાં બે પક્ષીનો લોભ કરવા કરતાં હાથમાંનાં એક પક્ષીથી સંતોષ માની લેવામાં શાણપણ છે તેમ એક જ મિનિટમાં કામ પુરૂંથી જશે તે લાલચમાં છેલ્લી મિનિટ સુધી રાહ જોવાનું જોખમ ખેડવું સલાહભર્યું તો નથી.

પરંતુ, આ ઉપસિદ્ધાંત મૂળે તો કામ પુરૂં કરવા માટેની ચુસ્ત સમયરેખાનું મહત્ત્વ સમજાવી જાય છે.  ઉચાટ ન થઈ આવે એટલી વધારે પડતી, વાસ્તવિક, સમય મર્યાદા બહુ હકારાત્મક પ્રેરક બળ નીવડી શકે છે. જો કોઈ સમય રેખા ન હોય તો પછી સફળતા કે નિષ્ફળતા જેવું જ કંઈ ન રહે કેમકે વહેલું કે મોડું કામ જ્યારે પણ પુરૂં કરો તેને મુલવવા માટે કોઈ માપદંડ જ ક્યાં છે. સમય રેખા એવું પ્રેરક બળ પેદા કરી શકે છે જે સફળતાના ચાહકોને તો ચાનક ચડાવે જ છે, પણ નિષ્ફળતાવાદીઓને નિષ્ફળતાના બોજને ફેંકી દેવા પ્રેરી શકે છે. સમય મર્યાદાની સાથે જો પ્રતિબદ્ધતા પણ ભળે તો આમ થવું સાવ જ શક્ય બની જઈ શકે છે. સામાન્યપણે કોઈ પણ વ્યક્તિને પોતાનાં દીધેલા બોલનું મહત્ત્વ ખુબ જ હોય, એટલે સમય મર્યાદામાં કામ પુરૂં કરવું એ તેને માટે એક સમય સંચાલનના પડકાર ઉપરાંત પોતાનાં આત્મસન્માનનો વિષય બની જાય છે. અને જ્યાં આત્મસન્માનની વાત આવે ત્યાં માણસ અશક્યને શક્ય બનાવી દે એ તો જગજાણીતી વાત છે. 

જેટલો સમય હોય એટલું કામ લંબાય એ વિચારને કેટલાક મૅનેજમૅંટ નિષ્ણાતો બહુ રસપ્રદ રીતે પરેજી પાલન સાથે સાંકળી લે છે.

આહારશાત્રીઓ બહુ ભારપૂર્વક સુચવે છે કે ઓછું ખાધાનો અસંતોષ ન રહી જાય તેમ પરેજી પાળવા માટે દરેક પીરસણીનું કદ નાનું કરી નાખો. પ્લેટ, કટોરી અને ચમચી નાનાં કરી અને પછીથી ખાવાનું રાખો; એક વારમાં જ બધું જમી લેવાને બદલે થોડા થોડા કલાકે થોડું થોડું ખાઓ વગેરે સુચનાઓ પછળનું હાર્દ એ છે કે ભુખનો સંબંધ થાળીમાં કેટલું પિરસાયું છે તેની જોડે છે. 

આ વિચારનો બહુ સક્રિય પ્રયોગ રેસ્તરાંઓમાં કરવામાં આવે છે. આજે હવે ભાવો વધી ગયા છે ત્યારે એક વારનાં ભોજનની કિંમત પરવડે એટલી રાખવા માટે એક પ્લેટમાં પીરસાતી વાનગીનું કદ ઘટાડ્યા વિના ચાલે તેમ નથી. પરંતુ જો પહેલાં જેટલી જ મોટી પ્લેટમાં એ ઘટાડેલી માત્રામાં પીરસવામાં આવે તો ગ્રાહકને પોતાના પૈસાનું વળતર ન મળ્યું હોય તેવો અસંતોષ રહે. એટલે હવે ડિશ કે કટોરી નાની કરી નાખીને તેને છલોછલ પીરસી દેવામાં આવે છે. 

થાળી રેસ્તરાંઓમાં જમવા જતી વખતે યાદ કરજો કે આજથી દસ પંદર વર્ષ પહેલાં થાળીમાં કેટલી મોટી કટોરીઓમાં દાળ શાક પીરસાતાં આજે હવે કટોરીઓનું માપ તેના ત્રીજા કે ચોથા ભાગનું થઈ ગયું છે ત્યારે ગ્રાહકને પહેલંની કટોરીમાં પીરસાતાં ત્રણને બદલે આજની નાની કટોરીઓમાં ચાર શાક જમાડો એટલે ગ્રાહકને વધારે મળ્યાનો ઓડકાર આવશે. 

સેથ ગૉડીન તેમની એક પૉસ્ટ, Serving size, માં કહે છે કે આપણા ખીસ્સામાં જેટલા પૈસા હોય એટલા વપરાઈ જાય. જેટલી શાખ મર્યાદા હોય એટલું દેવું થઈ જાય.  મોટા ભાગે ખરી સમસ્યા એ નથી કે આપણી પાસે શું છે, આપણને અસર તો એ બાબત કરે છે કે આપણી થાળી કેટલી મોટી છે. આના પરથી બીજી એક પૉસ્ટ, A drop in the bucket, માં તેઓ જણાવે છે કે આપણી પાસેનો સામાન ભરવા માટે કબાટ ક્યારે  પણ પુરતો નહીં હોય! એટલે જ પીરસણીની પરેજી સફળતાપૂર્વક કરવાનો માર્ગ વાસણનાં કદમાંથી પસાર થાય છે.  

'જેટલો વધારે સમય એટલી કામની જટિલતા વધી શકે' એ વિચાર પર હજુ પણ બીજા રસપ્રદ ઉપસિદ્ધાંતો છે જે હવે પછીના મણકાઓમાં જોઈશું.