અશોક વૈશ્નવની પસંદના અંગ્રેજી બીન-સાહિત્ય લેખોના ભાવાનુવાદ: યુરોપ - નવાં સ્વરૂપે (૧૯૪૨) - [૪]

The Rediscovery of Europe ના આંશિક અનુવાદ [૩] ના અંતમાં જ્યોર્જ ઑર્વેલ ૧૯૧૪ -૧૮ના યુદ્ધ પછીના લેખકોનાં વિષય વસ્તુઓમાં ઐતિહાસિક દૃષ્ટિકોણના અભાવને સ્પષ્ટ કર્યા પછી તેમ છતાં પણ જે લેખકો બધાંનું આકર્ષિત કરી શકાય હતા તેમની શૈલીની વિગતે વાત માંડે છે.

હવે એવા લેખકો તરફ નજર કરીએ જેઓ આમ પણ આપણું ધ્યાન આકર્ષિત કરી શક્યા છે- તેમાંથી જોયસ, એલિયટ, પાઉન્ડ, હક્સલી, લોરેન્સ, વિન્ડહામ લેવિસ જેવા કેટલાકે છેલ્લા યુદ્ધ પછી તરત જ લખવાનું શરૂ કર્યું હતું. અન્યો સાથે સરખામણીમાં તેમના વિશેની તમારી પ્રથમ છાપ — આ લોરેન્સ માટે પણ સાચું છે — કંઈક અંશે ઝાંખી પડે છે. શરૂઆતમાં, પ્રગતિની કલ્પના તો હવા જ થઈ ગઈ છે. તેઓ હવે માનતા નથી કે નીચા મૃત્યુ દર, વધુ અસરકારક જન્મ નિયંત્રણ, વધુ સારી પ્લમ્બિંગ, વધુ એરોપ્લેન અને ઝડપી મોટર કાર દ્વારા પુરુષો વધુ સારા થઈ રહ્યા છે. ડી.એચ. લોરેન્સના પ્રાચીન ઇટ્રસ્કન્સ (Etruscans) પછીથી લગભગ તે બધા દૂરના ભૂતકાળની, અથવા અમુક નજદીકના ભૂતકાળની. યાદમાં ઝૂરે છે તે બધા રાજકીય રીતે પ્રતિક્રિયાશીલ છે, અથવા બહુ બહુ તો રાજકારણમાં રસ ધરાવતા નથી. સ્ત્રી મતાધિકાર, મદ્યત્યાગ સુધારણા, જન્મ નિયંત્રણ અથવા પ્રાણીઓ પ્રત્યેની ક્રૂરતા અટકાવવી જેવા તેમના પુરોગામીઓ માટે મહત્વપૂર્ણ લાગતા તેવા વિવિધ ખુણાં ખાંચરાંના સુધારાઓ વિશે કોઇને ટકા ભારની પણ પડી નથી. તે બધા પહેલાની પેઢી કરતાં ખ્રિસ્તી દેવળો પ્રત્યે વધુ મૈત્રીપૂર્ણ, અથવા ઓછામાં ઓછા ઓછા પ્રતિકૂળ છે. અને લગભગ બધા જ, કોઈ અંગ્રેજી લેખક કરતાં, સૌંદર્યલક્ષી રીતે શૃંગારમાં રસગામી પુનરુત્થાન પછી વધુ જીવંત લાગે છે .

હવે, બે સમયગાળામાં ઓછા તુલનાત્મક પ્રકારનાં વધુ ઉત્કૃષ્ટ પુસ્તકોની તુલના કરીને, એટલે કે અમુક વ્યક્તિગત ઉદાહરણો દ્વારા, હું જે કહેવા માગું છું તે શ્રેષ્ઠ રીતે સમજાવી શકીશ. પ્રથમ ઉદાહરણ તરીકે, એચ.જી. વેલ્સની ટૂંકી વાર્તાઓની - જેમાંની મોટી સંખ્યામાં ધ કન્ટ્રી ઑફ ધ બ્લાઈન્ડના શીર્ષક હેઠળ એકસાથે એકત્રિત કરવામાં આવી છે -ની સરખામણી ઈંગ્લેન્ડ, માય ઈંગ્લેન્ડ અને ધ પ્રુશિયન ઓફિસરજેવી ડી. એચ. લોરેન્સની ટૂંકી વાર્તાઓ સાથે કરો.

આ કોઈ અયોગ્ય સરખામણી નથી, કારણ કે આ દરેક લેખકો ટૂંકી વાર્તામાં તેમના શ્રેષ્ઠની, અથવા તો ક્યાંક તેમના શ્રેષ્ઠની, નજીક હતા, અને તેમાંથી જીવનની એક નવી દ્રષ્ટિ વ્યક્ત કરી રહ્યા હતા, જેની તેમના સમયના યુવાનો પર ઘણી અસર થઈ હતી. એચ.જી. વેલ્સની વાર્તાઓનો અંતિમ વિષય, સૌ પ્રથમ, વૈજ્ઞાનિક શોધ છે, અને તેનાથી આગળ વધીને સમકાલીન અંગ્રેજી જીવન, ખાસ કરીને નિમ્ન-મધ્યમ-વર્ગના જીવનની, નાની દંભ કથાઓ અને દુઃખદ અને સુખદ ઘટનાઓનું સંમિશ્રણ છે. તેમનો મૂળભૂત 'સંદેશ', મને ન ગમતી અભિવ્યક્તિનો ઉપયોગ કરવા માટે, એ છે કે વિજ્ઞાન માનવતાને જે વારસામાં મળી છે એવી તમામ બિમારીઓનું નિરાકરણ લાવી શકે છે, પરંતુ માણસ હાલમાં તેની પોતાની શક્તિઓની સંભાવનાને જોવા માટે ખૂબ અંધ છે. સ્વપ્નસેવી યુટોપિયન વિષય-વસ્તુઓ અને હળવી હાસ્ય રચનાઓ વચ્ચેનું, લગભગ ડબલ્યુ ડબલ્યુ જેકોબ્સની જ શૈલીનું ઉલટસુલટ, વેલ્સના કામમાં ખૂબ જ નોંધપાત્ર દેખાય છે. તે ચંદ્ર પર અને સમુદ્રના તળિયાંની મુસાફરી વિશે લખે છે, અને તે નાદારીથી બચી રહેલા નાના દુકાનદારો વિશે પણ લખે છે જે પ્રાંતીય નગરોની ભયાનક દંભીપણામાં તેમના અંતને જાળવી રાખવા માટે લડતા હોય છે. આ બન્નેને જોડતી કડી વેલ્સની વિજ્ઞાનમાં માન્યતા છે. તે હંમેશા કહેતો હોય છે કે જો નાનો દુકાનદાર વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ કેળવે તો તેની મુશ્કેલીઓનો અંત આવી જાય..અલબત્ત તે એમ પણ માને છે કે, કદાચ નજીકના ભવિષ્યમાં. આમ થવાનું જ છે. વૈજ્ઞાનિક સંશોધન માટે થોડા વધુ મિલિયન પાઉન્ડ હોમો, થોડી વધારે પેઢીઓને વૈજ્ઞાનિક રીતે શિક્ષિત કરો, અને થોડી વધુ અંધશ્રદ્ધાઓને કચરાપેટીમાં ઠાલવો, એટલે કામ થઈ ગયું.

હવે, જો તમે લોરેન્સની વાર્તાઓ તરફ વળો છો, તો તમને વિજ્ઞાનમાં આ માન્યતા જણાતી નથી - બલ્કે જો કંઈપણ હોય તો તેના પ્રત્યે દુશ્મનાવટ છે, - અને જ એ પ્રકારે વેલ્સ રજૂઆત કરે છે તેને બદલે તેમને ભવિષ્યમાં, તેમાં પણ ખાસ કરીને તર્કસંગત જલસાવાદી ભવિષ્યમાં, કોઈ સ્પષ્ટ રસ જોવા મળતો નથી. તમને એવો ખ્યાલ પણ નથી આવ્તો કે નાના દુકાનદાર અથવા આપણા સમાજના અન્ય પીડિત વ્યક્તિઓમાંથી કોઈ પણ વ્યક્તિ વધુ સારી રીતે શિક્ષિત હોત તો સ્થિતિ વધુ સારી હોત. માણસે સંસ્કારી બનીને તેના જન્મસિદ્ધ અધિકારને ફેંકી દીધો છે એવો સુચીતાર્થની તમને સતત શોધ રહ્યા જ કરે છે.

લોરેન્સના લગભગ તમામ પુસ્તકોનાં વિષયવસ્તુનો અંત સમકાલીન પુરુષોની નિષ્ફળતા છે, ખાસ કરીને અંગ્રેજી બોલતા દેશોમાં. તેમનાં જીવનને પૂરાં જોશ સાથે જીવવા માટે. સ્વાભાવિક રીતે જ, તે પોતાના જાતીય જીવન પર પ્રથમ સુધારો કરે છે. એ હકીકત છે કે લોરેન્સના મોટાભાગના પુસ્તકો કામુકતાને કેન્દ્રમાં રાખે છે. જેમકે કેટલીકવાર માનવામાં આવે છે, લોકો જેને જાતીય સ્વતંત્રતા કહે છે તેની વધુ માંગણી લોરેંસ નથી કરતા. તે તેના વિશે સંપૂર્ણપણે ભ્રમિત છે, અને તે બોહેમિયન બૌદ્ધિકોના કહેવાતા અભિજાત્યપણાને એટલું જ ધિક્કારે છે જેટલો તે મધ્યમ વર્ગના શુદ્ધતાવાદને ધિક્કારે છે.

તે જે કહે છે તે ફક્ત એટલું જ છે કે આધુનિક માણસો ખૂબ સંકુચિત ધોરણો, અથવા કોઈ ધોરણો, ન હોવાને કારણે નિષ્ફળ જાતા હોય પણ એટલું તો નક્કી જ જણાય છે કે એ લોકો સંપૂર્ણ રીતે જીવંત નથી. તેઓ સંપૂર્ણ રીતે જીવંત જરૂર હોઈ શકે છે, અને એ માટે તેઓ કઈ સામાજિક કે રાજકીય અથવા આર્થિક વ્યવસ્થા હેઠળ જીવે છે તેની તેને બહુ પરવા નથી. તે હાલના સમાજની રચનાને, તેના વર્ગ ભેદો વગેરેને તેની વાર્તાઓમાં સહજપણે સ્વીકારી લે છે, અને તેને બદલવાની કોઈ ખૂબ જ તાકીદની ઈચ્છા દર્શાવતો નથી.
તે ફક્ત એટલું જ પૂછે છે કે જ્યાં ગ્રામોફોન ક્યારેય અટકતા નથી એવી સેલ્યુલોઇડ અને કોંક્રિટની દુનિયા કરતાં, પૃથ્વીની નજીક, વનસ્પતિ, અગ્નિ, પાણી, લિંગ, રક્ત જેવી વસ્તુઓના જાદુની વધુ સમજ સાથે માણસ જાત વધુ સરળ રીતે જીવશે? તે કલ્પના કરે છે - સંભવ છે કે તે ખોટો છે - કે ક્રૂર અથવા આદિમ લોકો સંસ્કારી માણસો કરતાં વધુ તીવ્રતાથી જીવે છે, અને તે એક પૌરાણિક વ્યક્તિનું નિર્માણ કરે છે જે ફરીથી ઉમદા અસભ્ય,જંગલી, આદિમ બનવાથી દૂર નથી.

અંતે, તે આ ગુણો એટ્રુસ્કન્સ, એવા પ્રાચીન પૂર્વ-રોમન લોકો કે જેઓ ઉત્તર ઇટાલીમાં રહેતા હતા અને જેમના વિશે , હકીકતમાં, આપણે કંઈપણ જાણતા નથી, દ્વારા રજૂ કરે છે, . એચ.જી.વેલ્સના દૃષ્ટિકોણથી, વિજ્ઞાન અને પ્રગતિનો આ બધો ત્યાગ, આદિમ તરફ પાછા ફરવાની આ હકીકતી ઇચ્છા, ફક્ત પાખંડ અને બકવાસ છે.
અને તેમ છતાં ઍટલું તો સ્વીકારવું જ જોઈએ કે લોરેન્સનો જીવન પ્રત્યેનો દૃષ્ટિકોણ સાચો છે કે પછી તે વિકૃત હોય કે ન હોય, તે એચ.જી. વેલ્સની વિજ્ઞાન ઉપાસના અથવા બર્નાર્ડ શૉ જેવા લેખકોના છીછરા પ્રગતિવાદ કરતાં, ઓછામાં ઓછું, એક પગલું આગળ તો છે. તે આ અર્થમાં એક આગળનું કદમ છે કે તે અન્ય વલણ દ્વારા જોવાથી, તેનાથી ઓછા પડવાથી નહીં, પરિણમે છે. અંશતઃ તે ૧૯૧૪ ૧૮ના યુદ્ધની અસર હતી, જેણે વિજ્ઞાન તેમજ પ્રગતિ અને સંસ્કારી માણસ બંનેને ખતમ કરવામાં સફળતા મેળવી હતી. ઇતિહાસના સૌથી મોટા નરસંહારમાં આખરે પ્રગતિનો અંત આવ્યો. વિજ્ઞાન એવી વસ્તુ હતી જેણે બોમ્બિંગ વિમાનો અને ઝેરી ગેસ બનાવ્યા, તેમાંથી જોવા એ મળ્યું કે સંસ્કારી માણસ,જ્યારે સમય આવે છે ત્યારે કોઈપણ ક્રૂર કરતાં વધુ ખરાબ વર્તન કરવા તૈયાર હતો. જો ૧૯૧૪ -૧૮નું યુદ્ધ ક્યારેય ન થયું હોત તો પણ આધુનિક મશીન સંસ્કૃતિ સાથે લોરેન્સનો અસંતોષ એ જ હોત, તેમાં કોઈ શંકાને સ્થાન નથી.