નાથદ્વારાના ભગવાન હવેલીમાં - દેવદત્ત પટ્ટનાઈક

 

જ્યારથી અંગ્રેજો ભારતમાં આવ્યા છે ત્યારથી હિંદુ ધર્મને સમરૂપ શબ્દોનો ઉપયોગ કરીને સમજાવવાની તાતી જરૂરિયાત ઊભી થઈ છે. ઉદાહરણ તરીકે કૃષ્ણને લો. વિદ્વાનો તેમને એક જ અસ્તિત્વ તરીકે જોવા માંગે છે જેની કથા જેમ બાઇબલમાં નવા કરારમાં ઈસુની કે હદીસમાં મુહમ્મદ પયગંબરની કથાઓ કહેવાઈ છે તેમ કૃષ્ણની  ભાગવત પુરાણમાં સ્પષ્ટ રીતે કહેવામાં આવી છે.પરંતુ કૃષ્ણની શાબ્દિક સમજ હંમેશા અધૂરી રહેશે. કૃષ્ણની અનુભૂતિ મંદિર સંસ્કૃતિના ભાગ એવી પુજારીઓ, મંદિરના સેવકો અને પેઢી દર પેઢીભક્તો દ્વારા જેની વિગતો મૌખિક રીતે પ્રસારિત ધાર્મિક વિધિઓ અને તહેવારોમાં પણ વણાયેલી છે. પરિણામે આસામમાં, કે ઓડિશામાં, કેરળમાં, કે રાજસ્થાનમાં, અથવા ગંગાના મેદાનોમાં કહો કે કૃષ્ણના મંદિરમાં જે અનુભવાય છે તેનો ગ્રંથો જે કહે છે તેનાથી તદ્દન મેળ ખાતો નથી. હકીકત એ છે કે હિન્દુ માટે, હંમેશા 'અનુભૂતિ' (અનુભવ) શાસ્ત્ર (લેખિત વિવરણો) શું કહે છે તે નહીં પણ જે છે તે જ રહેશે.

મારી દૃષ્ટિએ મંદિરો સ્થાપન અને સંગીત, આહાર, ફેશન, ચિત્ર, કવિતા, નૃત્યનો સમાવેશ થતો હોય એવી પ્રદર્શન કલાના કેન્દ્રો છે. દરેક ઇન્દ્રિયો પરમાત્માનો અનુભવ કરવા માટે ઉત્તેજિત થાય છે. દરેક મંદિરનો પોતાનો રસાભુનવ હોય છે. પંઢરપુરના વિઠ્ઠલ તરીકેનો કૃષ્ણનો અનુભવ વારકારીઓની ગીતયાત્રા દ્વારા રજૂ કરવામાં આવેલા, પુરી, ઓડિશાના જગન્નાથના રંગીન રથની વચ્ચે અનુભવાયેલ કૃષ્ણ કરતાં ઘણો અલગ છે. આ અનુભવને પ્રમાણિત કરવાનો કોઈ પ્રયત્ન કરતું નથી.

રાજસ્થાનમાં ઉદયપુર નજીકના નાથદ્વારા ખાતે શ્રીનાથજીના ઘરની મુલાકાત લેતી વખતે આ દૃષ્ટિકોણને ધ્યાનમાં રાખવો જરૂરી છે. નોંધનીય છે કે મેં ઘર શબ્દનો ઉપયોગ કર્યો છે, મંદિર નહીં. કારણ કે દેવતા 'મંદિર'માં નહીં પણ 'હવેલી'માં બિરાજમાન છે. હિંદુ મંદિરની લાક્ષણિકતા દર્શાવતા દેવતાનાં શિર પર પર કળશ સાથે અહીં કોઈ શિખર નથી. શા માટે? આ બાબતનો સંબંધ મંદિરના ઇતિહાસ સાથે જોડાયેલ છે.

કૃષ્ણના બાળપણની વાર્તાઓ સાથે સંકળાયેલી પવિત્ર ભૂમિ વ્રજભૂમિમાં મથુરા નજીક ગોવર્ધન ટેકરી પર સૌપ્રથમ કૃષ્ણની એક છબીની પૂજા કરવામાં આવી હતી. સોળમી સદીમાં, મહાન વેદાંત વિદ્વાન, કૃષ્ણ-દેવ-રાયના દરબારમાંથી આવેલા વલ્લભાચાર્ય અહીં તીર્થયાત્રા પર આવ્યા અને માત્ર ઊંચા કરાયેલા હાથ જેટલી જ પ્રતિમા દેખાતી હતી, તે પહેલાં તો માત્ર એક સર્પ દેવતા જ માનવામાં આવતા હતા. વલ્લાભાચાર્યે તે 'નાગ'નું અર્થઘટન ઉંચા કરાયેલા હાથ તરીકે કર્યુ. તેમણે પ્રતિમાની આસપાસનો કાદવ દૂર કર્યો અને સંપૂર્ણ આકૃતિ પોતે જ પ્રગટ થઈ. એ આકૃતિમાં દેવતાની આંખો હોડી આકારની  હતી, તેના ઉપરના હાથે, ગોકુલના રહેવાસીઓને આકાશ અને વરસાદના વૈદિક દેવ ઇન્દ્ર દ્વારા વરસાવાયેલ મુશળધાર વરસાદથી રક્ષણ આપતા ગોવર્ધન પર્વતને પકડી રાખ્યો હતો.

ભક્તો માટે, સાત વર્ષના કૃષ્ણની છબી સ્વયંભુ (સ્વ-નિર્મિત) અને સ્વરૂપ (પોતાનું આગવું રૂપ) છે. વલ્લભાચાર્યએ આ તસવીરનું નામ ગોપાલ રાખ્યું છે. વલ્લભાચાર્યના પુત્ર, વિઠ્ઠલનાથજી, જેમને ગુસાઈંજી તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તેમણે તેનું નામ બદલીને શ્રીનાથજી રાખ્યું, અને રાગ (સંગીત), ભોગ (ભોજન), વસ્ત્ર (પોષાક) અને શૃંગાર (સૌદર્ય શણગાર) પર આધારિત વિસ્તૃત પૂજા પદ્ધતિની સ્થાપના કરી. આનાથી દેવતા વિશ્વ-સ્વીકૃતિ પામનારા ભગવાનમાં પરિવર્તિત થયા. આ પુષ્ટિમાર્ગનો સાર છે, જે સંસારના સુખોને ભગવાનની કૃપાના સ્વરૂપ તરીકે જુએ છે અને ભગવાનની સાથે તેનો આનંદ માણે છે.

સત્તરમી સદી સુધી ગંગાના વિસ્તારમાં આ મૂર્તિની પૂજા કરવામાં આવતી હતી, અને પછી તેને મુગલ સમ્રાટ, ઔરંગઝેબનાં મૂર્તિ તોડો અભિયાનથી બચાવવા માટે બળદગાડા પર રાજસ્થાન વિસ્તારમાં ખસેડવામાં આવી હતી. આર. એમ. ઈટનના સાહિત્યની જેમ, આધુનિક ઐતિહાસિક વિદ્વતા  ભારતના મુસ્લિમ રાજાઓના મૂર્તિભંગ આક્રમણને ઓછું મહત્ત્વ આપવાનો પ્રયાસ કરે છે, અને દાવો કરે છે કે તે માત્ર 'રાજકીય' અને 'વૈચારિક' નથી પરંતુ ભારતની લોકકથાઓ અને ઘણી મંદિરોની માન્યતાઓમાં, તે આબેહૂબ યાદ બની રહી છે. દેવતાને લઈ જતી ગાડી તે જગ્યાએ નરમ કાદવમાં ફસાઈ ગઈ હતી જેને આપણે હવે નાથદ્વારા, ભગવાનનું પ્રવેશદ્વાર, તરીકે ઓળખીએ છીએ.

કોઈનું ધ્યાન આકર્ષિત ન થાય એટલે કોઈ મંદિર બનાવવામાં આવ્યું ન હતું. તેના બદલે દેવતાને એક ઘરમાં સમાવી લેવાયા હતા. કોઈ પણ અન્ય ઘરની જેમ તેમની હવેલીમાં વિવિધ ઓરડાઓ છે જેમ કે બેઠક (ડ્રોઇંગ રૂમ), રસોઇ-ઘર (રસોઇ), ફૂલ-ઘર (ફૂલો માટે કોઠાર), દૂધ-ઘર (દૂધ માટે કોઠાર). ), મિશ્રી-ઘર (મીઠાઈ માટે કોઠાર), પાન-ઘર (પાન સોપારી માટે કોઠાર), ગહના-ઘર (દાગીના માટે કોઠાર), ખરચા-ભંડાર (તિજોરી), ઘોડાઓ માટે તબેલા, અને ગળે ઘંટડી બાંધેલ સેંકડો ગાયો માટે ગમાણ, જેમનો ભક્તો મન ભરીને ખવડાવી શકે છે અને કૃષ્ણના બાળપણને ઘડનાર ગ્રામીણ જીવનના આનંદનો અનુભવ કરી શકે છે.

આ મંદિરને મેવાડના રાજપૂતો દ્વારા સુરક્ષિત કરવામાં આવ્યું હતું અને ગુજરાતી વૈષ્ણવો દ્વારા આશ્રય આપવામાં આવ્યો હતો, જેમાંના ઘણા વેપારીઓ, ઉદ્યોગપતિઓ અને ઉદ્યોગપતિઓ હતા. શ્રીનાથજી દિવસમાં થોડી વાર પોતાના ભક્તો સમક્ષ પોતાની જાતને રજૂ કરે છે. આ દર્શનોને ઝાંકી અથવા દૈવી જીવનની ઝલક કહેવામાં આવે છે. જ્યારે પડદો ખૂલે થાય છે, ત્યારે દિવસમાં આઠ વખત આપણે દેવતાને શણગારેલા જોઈએ છીએ. કપડાંનું પુનરાવર્તન થતું નથી, અને તે પહેરે છે તે કપડાંની એક સંપૂર્ણ શ્રેણી છે. જેમાં એક (મુઘલ ઉમરાવોનો પોશાક) મુગલવેશ પણ છે, અને (સ્ત્રીને શોભાવે એવો પોશાક)સ્ત્રી-વેશ પણ છે. પોષાક હંમેશા ચોક્કસ પૃષ્ઠભૂમિ સાથે રજૂ કરવામાં આવે છે, જેમ કે મંચની પૃષ્ઠભૂમિ, પીછવાઈ કળા તરીકે ઓળખાય છે, જેમાં વૃંદાવન અને મધુવનના વિસ્તૃત ચિત્રો, મોર અને ગાય અને હરણ અને વરસાદી વાદળો અને કમળના ફૂલોની કળાત્મક આકૃતિઓ હોય છે.

હવેલી સુધી લઈ જતી સાંકડી ગલીઓમાં ચાના ગલ્લા છે જ્યાં આપણે લોકો એકબીજાને હવેલીની વાર્તાઓ કહી શકીએ છીએ અને આ મુલાકાત દરમિયાન, દેવતાએ પહેરેલા પોષાકોમાંથી કેટલાંનાં દર્શન કર્યાં છે તેની વાતો કહેતા જોઈ શકીએ છીએ. ગુજરાતી ઉદ્યોગપતિઓ ભારત અને વિશ્વના દરેક ખૂણામાં સ્થિત છે તે ધ્યાનમાં લેતા, આપણે જેમને મળીએ તેમની આંતરરાષ્ટ્રીય પસંદ - નાપસંદને અનુભવી શકાય છે. શ્રીનાથજી એ બધાને પોતાની સંસ્કૃતિ સાથે જોડે છે. માનવાચક ભાવમાં, તેમને ફક્ત ઠાકુરજી તરીકે ઓળખવામાં આવે છે, જે ઘરના અધિષ્ઠાતા છે.

હું એવા સમયે પહોંચ્યો જ્યારે દર્શન કરવું શક્ય નહોતું. પરંતુ લાંબા અંતરની મુસાફરી કર્યા પછી, અને ગોશાળામાં ગાયોને ખવડાવવાનો અનુભવ પછી, કમસે કમ હવેલી જોવાની મેં ગાંઠ વાળી હતી. પણ, મારા આશ્ચર્ય વચ્ચે, મને કહેવામાં આવ્યું કે, ભગવાન હોળીના તહેવારોના ભાગરૂપે આગલી રાત્રે મોડી રાત સુધી જાગ્યા હતા એટલે તે મોડેથી ઊંઘમાંથી જાગ્યા હતા અને તેથી મોડેથી આવનારાઓને પણ દર્શન આપી રહ્યા હતા. મને આનંદ થયો. મંદિરની ધાર્મિક વિધિઓ જ પાર્ટીમાં મોડે સુધી જાગે , અને બાળકની જેમ મોડેથી સુધી ઉઠે એવાં જીવંત પ્રાણીમાં ભગવાનનું રૂપાંતર કરી શકે. માત્ર અમૂર્ત જ્ઞાન જ નહીં, પરંતુ જો તમે પ્રદર્શન કલામાં ભાગ લેવા તૈયાર હો તો, ભગવાન પુસ્તકોમાંથી કૂદી આવીને સંવેદનાત્મક અને ભાવનાત્મક અનુભવ બની જાય છે.

• મુબઈ મિરરમાં ૨૯ મે, ૨૦૧૬ના રોજ પ્રકાશિત થયેલ
• દેવદત્ત.કૉમ,પરના અસલ અંગ્રેજી લેખ, Nathdwara God in the Haveli નો અનુવાદ | પ્રાયોગિક પુરાણશાસ્ત્રવિદ્યા, હિંદુ પુરાણશાસ્ત્રવિદ્યા

·       અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ ‖  ૨૦ નવેમ્બર ૨૦૨૪

મારી દૃષ્ટિએ (૧૯૪૪) : ભાગ ૨ - જ્યોર્જ ઑર્વેલ - [૪]

 જ્યોર્જ ઑર્વેલના બિન-કાલ્પનિક નિબંધ, As I Please (1944) : Part II  ના આંશિક અનુવાદ મારી દૃષ્ટિએ (૧૯૪૪) : ભાગ ૨ ના અંશ (૩ )થી આગળ

ટ્રિબ્યુન

૨૩ જૂન, ૧૯૪૪

ગયા અઠવાડિયે ટ્રિબ્યુને જેરાર્ડ મૅનલી હૉપકિન્સ પર એક શતાબ્દી લેખ છાપ્યો હતો. તે પછી જ અમેરિકન નેશનના એપ્રિલનો અંક વાંચી જવાની તકે મને યાદ અપાવ્યું કે ૧૯૪૪ એ વધુ જાણીતા લેખક, ઍનાતોલી ફ્રાન્સ,ની શતાબ્દી પણ છે.

વીસ વર્ષ પહેલાં જ્યારે ઍનાતોલી ફ્રાન્સનું અવસાન થયું ત્યારે, જે ઉચ્ચભ્રૂ લેખકો પ્રખ્યાત થઈ શકે એટલો સમય જીવી જાય છે તેમને જે જોખમ ખાસ કરીને રહે છે એવા, પ્રતિષ્ઠાના અચાનક ઘટાડાનો સામનો તેમણે કરવો પડ્યો હતો. ફ્રાન્સમાં પ્રચલિત મનોરંજક પ્રણાલી, જ્યારે તે મૃત્યુશય્યા પર હતા અન પછી મૃત્યુ બાદ તુરંત, ત્યારે તેમના પર ડંખીલા વ્યક્તિગત હુમલા કરવામાં આવ્યા હતા. પછીથી નાઝીઓનો સહયોગી બનનારા પિયર ડ્રાઈયુ લ રૉશેલ્લ દ્વારા ખાસ કરીને ઝેરીલાં લખાણો લખાયાં હતાં. ઈંગ્લેન્ડમાં પણ, એવું ખોળી કઢાયું હતું કે ઍનાતોલી ફ્રાન્સમાં કંઈ ખાદ દમ નહોતો. તેના થોડા વર્ષો પછી એક સાપ્તાહિક પેપર સાથે જોડાયેલા એક યુવાને (પછીથી હું જેને પેરિસમાં મળ્યો અને જાણ્યું કે તે સહાય વિના ટ્રામની ટિકિટ પણ ખરીદી શકતો નથી) મને ખાતરીપૂર્વક જણાવ્યું કે ઍનાતોલી ફ્રાન્સે 'ખૂબ ખરાબ ફ્રેન્ચ લખ્યું છે'. એવું લાગતું હતું કે ફ્રાન્સ એક અભદ્ર, બનાવટી અને ઉઠાંતરી કરનાર લેખક હતું, જે હવે દરેક વ્યક્તિ સ્પષ્ટપણે જોઈ શકતી હતી. લગભગ તે જ સમયે, બર્નાર્ડ શો અને લિટ્ટન સ્ટ્રેચી વિશે એવું જ ખોળી કઢાઈ રહ્યું હતું: પરંતુ નવાઈ એ વાતે લાગે છે કે, જ્યારે તેમનો વિરોધ કરનારાઓ મોટા ભાગે ભૂલાઈ ગયા છે ત્યારે આ ત્રણેય લેખકો ખૂબ જ વાંચી શકાય તેવા રહ્યા છે,

ઍનાતોલી ફ્રાન્સ માટેની નફરત સાહિત્યિક દૃષ્ટિએ કેટલી યથાર્થ હતી તે તો મને ખબર નથી. પરંતુ, નિર્વિવાદપણે તેમની વધુ પડતી પ્રશંસા કરવામાં આવી હતી આ પ્રકારની રીતભાતવાળા અને આટલા અથક અશ્લીલ લેખકથી ક્યારેક તો કંટાળો આવવો જોઈએ. પરંતુ તે પણ નિર્વિવાદ છે કે તેમના પરના હુમલા અમુક અંશે રાજકીય હેતુઓથી કરવામાં આવ્યા હતો. તે એક મહાન લેખક હોય પણ કે ન પણ હોય, પરંતુ સો વર્ષ કે તેથી વધુ સમયથી ચાલી રહેલ રાજકીય-સાહિત્યિક સામસામાં શ્વાનયુદ્ધના તેઓ એક પ્રતીકાત્મક વ્યક્તિ હતા. ધર્મોપદેશકો અને પ્રતિક્રિયાવાદીઓ જેમ ઝોલાને નફરત કરતા હતા તેમજ ઍનોતોલી ફ્રાન્સને ધિક્કારતા હતા. એનાતોલી ફ્રાન્સે ડ્રેફસનો પુષ્ટિ કરતા હતા, જેને માટે નોંધપાત્ર હિંમત જોઈએ. ની જરૂર હતી, તેમણે જોન ઓફ આર્કને ઉઘાડો પાડ્યો, ફ્રાન્સનો હાસ્યાસ્પદ ઇતિહાસ લખ્યો; અને એ બધાં ઉપરાંત, તેમણે ચર્ચની મજાક કરવાની કોઈ તક ગુમાવી ન હતી. પહેલાં જે લોકોએ ભણાવ્યું બોશને ક્યારેય પુનર્જીવીત ન થવા થવા દેવો જોઈએ નહીં અને પછીથી હિટલરના બૂટનૉ પાલીશ ચાટી ગયા એવા મૌલવીઓ અને પુનઃપ્રાપ્તિવાદીઓ જેને સૌથી વધુ ધિક્કારે તે બધું જ એનોતોલી ફ્રાન્સ હતા.

મને ખબર નથી કે એનાતોલી ફ્રાન્સનાં લ પેટિસેરી દ લા રેઈન પેડાયુક઼/La Patisserie de la Reine Pedauque[1] (૧૮૯૩), જેવાં સૌથી લાક્ષણિક પુસ્તકો, આજની તારીખે ફરીથી વાંચવા યોગ્ય છે કે નહીં. એ પુસ્તકોમાં જે છે તે બધું ખરેખર વોલ્ટેરમાં પણ છે. પરંતુ ચાર નવલકથાઓ મૉંસીયૉં બર્જરેટ સાથે જોડાયેલી એ એક અલગ વાર્તા છે. અત્યંત મનોરંજક હોવા ઉપરાંત, આ નેવુંના દાયકામાં ફ્રેન્ચ સમાજનું સૌથી મૂલ્યવાન ચિત્ર અને ડ્રેફસ[2] (૧૯૦૩)કેસની પૃષ્ઠભૂમિ આપે છે. મેં વાંચેલી શ્રેષ્ઠ ટૂંકી વાર્તાઓમાંની એક ‘ક્રેઇનક્યુબિલૅ’[3] પણ છે. યોગાનુયોગ, એ વાર્તા ‘કાયદો અને વ્યવસ્થા’ પરનો વિનાશક હુમલો છે.

પરંતુ જો કે એનાતોલી ફ્રાન્સ ‘ક્રેઇનક્યુબિલૅ’ જેવી વાર્તામાં મજૂર વર્ગ માટે વાત કરી શકે છે, અને સામ્યવાદી અખબારોમાં તેમની કૃતિઓની સસ્તી આવૃત્તિઓની જાહેરાત કરવામાં આવી હોવા છતાં, કોઈએ ખરેખર તેમને સમાજવાદી તરીકે વર્ગીકૃત કરવા જોઈએ નહીં. તે સમાજવાદ માટે કામ કરવા તૈયાર હતા, તેના પર પવનના સુસવાટા બોલતા હોય એવા સભાખંડોમાં હોલમાં પ્રવચનો આપવા માટે પણ તિયાર હતા. તે જાણતા હતા કે આમ કરવું જરૂરી અને અનિવાર્ય, બંને, હતું. પરંતુ તે અંગત રીતે આમ કરવા ઇચ્છતા હતા કે કેમ તે કહેવું કદાચ શંકાસ્પદ છે. તેમણે એકવાર કહ્યું હતું કે, વિશ્વને સમાજવાદના આગમનથી એટલી જ રાહત મળશે જેટલી બીમાર માણસને પથારીમાં પડવાથી મળે છે. કટોકટીમાં તે પોતાની જાતને કામદાર વર્ગ સાથે ઓળખવા માટે તૈયાર હતા, પરંતુ તેમના પુસ્તક લ પિયર બ્લાંચ/ La Pierre Blanche[4] માં જોઈ શકાય છે તેમ આદર્શ સમાજવ્યવસ્થાના ભવિષ્યના વિચારે તેમને હતાશ કર્યા, જેમ કે, ફ્રેન્ચ ક્રાંતિ વિશેની તેમની નવલકથા લેસ ડીયુ ઑન્ટ સોઇફ /Les Dieux Ont Soif[5] માં વધુ ઊંડો નિરાશાવાદ છે. સ્વભાવે તેઓ સમાજવાદી ન હતા પણ કટ્ટરપંથી હતા. આજની તારીખે તેમ હોવું એ કદાચ એ બેમાંથી વધારે દુર્લભ છે. તેમનો કટ્ટરવાદ, સ્વતંત્રતા અને બૌદ્ધિક પ્રામાણિકતા માટેનો તેમનો જુસ્સો મૉંસીયૉં બર્જરેટ વિશેની ચાર નવલકથાઓમાં આ ગુણોના વિશેષ રંગ પૂરે છે.

હું ક્યારેય સમજી શક્યો નથી કે ઝીંગાના છૂંદાના રંગ જેવી પણ વધારે તો ગુલાબી રંગ જેવી પણ ચોક્કસપણે નિસ્તેજ ગુલાબી (સમાજવાદી લોકશાહી) તરફ ઢળતી રાજ્નીતિને અનુસરતું ન્યૂઝ ક્રોનિકલ રોમન કેથોલિક ધરમને વ્યવસાય બનાવી બેઠેલા 'ટિમોથી શાય' (ડી. બી. વિન્ડહામ લેવિસ) ને તેમના હાસ્યરસનાં કૉલમમાં રોજેરોજે તોડફોડ કરવાની મંજૂરી કેમ આપે છે. લોર્ડ બીવરબ્રુકનાં એક્સપ્રેસમાં તેના સાથી-કેથોલિક ‘બીચકોમ્બર’ (જે. બી. મોર્ટન) અલબત્ત, વધુ સ્વસ્થ અને હળવા છે.

છેલ્લાં વીસ વર્ષ કે તેથી વધુ સમયથી આ બંને લોકો કામ પર છે તેના પર નજર કરતાં, પિલસુડસ્કી, મુસોલિની, તુષ્ટિકરણ, કોરડા મારવાની સજા[6], ફ્રાન્કો, સાહિત્યિક સેન્સરશિપ જેવા વિરોધાત્મક મુદ્દાઓનો ઝંડો એ લોકોએ પકડ્યો ન હોય એવું શોધવું મુસ્કેલ છે ; જેનો કોઈપણ શિષ્ટ વ્યક્તિ સહજપણે વાંધો ઉઠાવે એવી દરેક બાબતો માટે એ બન્નેને સારા શબ્દો મળી રહેતા રહ્યા છે. તેઓએ સમાજવાદ, લીગ ઓફ નેશન્સ અને વૈજ્ઞાનિક સંશોધન વિરુદ્ધ વણથંભ્યો પ્રચાર કર્યો છે. તેઓએ જોયસથી લઈને વાંચવા યોગ્ય દરેક લેખક સામે નિંદાની ઝુંબેશ ચાલુ રાખી છે. હિટલર દેખાયો ત્યાં સુધી તેઓ દ્વેષપૂર્ણ રીતે જર્મન વિરોધી હતા, પણ તે પછી તેમનો જર્મનવાદનો વિરોધ નોંધપાત્ર રીતે ઠંડો પડી ગયો. આ સમયે એમ કહેવાની જરૂર નથી કે તેમના દ્વેષનું ખાસ લક્ષ્ય (બ્રિટિશ અર્થશાસ્ત્રી અને સમાજ સુધારક વિલિયમ) બેવરીજ[7] છે.

આ બંને વિદુષકોનેને શુદ્ધ અને સરળ ગણવા એ ભૂલ થશે. તેઓ લખે છે તે દરેક શબ્દનો હેતુ કેથોલિક પ્રચાર માટે છે. કમ સે કમ તેમના કેટલાક સહ-ધર્મવાદીઓ આ દિશામાં તેમના કાર્યને ખૂબ જ ઉચ્ચ માને છે. ચેસ્ટરટન અને તેમના જેવા લેખકોને વાંચનાર કોઈ પણ તેમની સામાન્ય 'કાર્યપ્રણાલી'થી પરિચિત હશે. એ લોકોનો મૂળતં મુદ્દો ઇંગ્લેન્ડ અને સામાન્ય રીતે પ્રોટેસ્ટન્ટ દેશોની બદનક્ષી છે. કેથોલિક દૃષ્ટિકોણથી આમ કરવું જરૂરી છે. એક કેથોલિક, ઓછામાં ઓછું એક માફી આપનાર, એવું માને છે કે તેણે કેથોલિક દેશો માટે અને મધ્ય યુગ માટે વર્તમાનની સામે શ્રેષ્ઠતાનો દાવો કરવો જ જોઈએ, જેમ એક સામ્યવાદીને લાગે છે કે તેણે તમામ સંજોગોમાં યુએસએસઆરને ટેકો આપવો જોઈએ, તેથી ચા, ક્રિકેટ, વર્ડ્ઝવર્થ, ચાર્લી ચેપ્લિન, પ્રાણીઓ માટે દયા, નેલ્સન, ક્રોમવેલ અને તેવી અનેક દરેક અંગ્રેજી સંસ્થામાં 'બીચકોમ્બર' અને 'ટીમોથી શાય'નો સતત ઉપહાસ કરાતો રહે છે. આથી સ્પેનિશ નૌસેના કાફલાની હારનો વિચાર કરતી વખતે 'ટિમોથી શાય'ના અંગ્રેજી ઈતિહાસને ફરીથી લખવાના પ્રયાસો અને નફરતના બડબડાટ તેમની નજરમાં નથી આવતા. (સ્પેનિશ આર્મડા બીજાં પેટમાં તે કેવી રીતે ચોંટી જાય છે ! જાણે કે આજની તારીખે કોઈને વિશે પડી હોય!) તેથી, નવલકથા આવશ્યકપણે સાહિત્યનું એક સુધારાઓ પછીનું એક સ્વરૂપ છે જે બાબતે સમગ્ર કૅથલિકો પણ નીવડ્યા નથી, નવલકથાકારોની અવિરત મજાક વિસે પણ આજની તારીખે કોઈને ખાસ પડી નથી.

સાહિત્યિક અથવા રાજકીય દૃષ્ટિકોણથી આ બંને જણા ફક્ત ચેસ્ટરટનની થાળી પરનો એઠવાડ છે. ચેસ્ટરટનની જીવનની દ્રષ્ટિ કેટલીક રીતે ખોટી હતી, અને પ્રચંડ અજ્ઞાન તેના માર્ગમાં ખાસી અડચણ પણ હતું, પરંતુ, ઓછામાં ઓછું, તેનામાં હિંમત તો હતી. તે શ્રીમંત અને શક્તિશાળી પર હુમલો કરવા તૈયાર હતો. આમ કરીને તેણે તેની કારકિર્દીને નુકસાન પહોંચાડ્યું. પરંતુ ‘બીચકોમ્બર’ અને ‘ટીમોથી શાય’ બંનેની ખાસિયત છે કે તેઓ પોતાની લોકપ્રિયતા બાબતે કોઈ જોખમ લેતા નથી. તેમની વ્યૂહરચના હંમેશા આડકતરી હોય છે. આમ, જો તમે વાણી સ્વાતંત્ર્યના સિદ્ધાંત પર હુમલો કરવા માંગતા હો, તો બ્રેન્સ ટ્રસ્ટની પર હાંસી ઉડાવો, જાણે કે તે એક નમૂનારૂપ ઉદાહરણ હો. ડૉ જોડ બદલો નહીં લે! જ્યારે તેઓ ખતરનાક બની જાય છે ત્યારે તેમની સૌથી ઊંડી માન્યતાઓ પણ શીતાગારમાં જાય છે. યુદ્ધની શરૂઆતમાં, જ્યારે આવું કરવું સલામત હતું, ત્યારે 'બીચકોમ્બરે' ક્રૂર રીતે રશિયન વિરોધી પત્રિકાઓ લખી હતી, પરંતુ આજકાલ તેમની કૉલમમાં કોઈ રશિયન વિરોધી ટિપ્પણી દેખાતી નથી. જો કે, જો લોકપ્રિય રશિયન તરફી લાગણી મરી પરવારશે તો તેઓ ફરીથી ચાલુ થઈ જશે. મને એ જોવામાં રસ હશે કે ‘બીચકોમ્બર’ કે ‘ટીમોથી શાય’ મારી આ ટિપ્પણીઓ પર પ્રતિક્રિયા આપે છે કે કેમ. જો એમ થાય, તો તે બંનેમાંથી કોઈએ પણ વળતો પ્રહાર કરી શકવાની સંભાવના ધરાવતા કોઈપણ પર હુમલો કર્યો હોવાની એ પ્રથમ નોંધાયેલ ઘટના હશે. (તેઓએ હજુ સુધી ક્યારેય એમ કર્યું નથી.)

 +                +                      +                      +

જ્યોર્જ ઓર્વેલના બિન-કાલ્પનિક નિબંધ, As I Please (1944) : Part IIનો આંશિક અનુવાદ 

અનુવાદકઃ અશોક વૈષ્ણવ, અમદાવાદ 

---

[1] La rôtisserie de la Reine Pédauque by Anatole France

[2][2] Dreyfus affair

[3] Crainquebille y.m. kertomuksia by Anatole France

[4] Sur la pierre blanche by Anatole France

[5] Les Dieux ont soif by Anatole France

[6] Flogging

[7] William Beveridge (1879 - 1963) 

સ્વ-વિકાસ : વિચાર વલોણું - હંમેશ તાર્કિક રહેવાની ટેવ ન પડવા દઈએ

તન્મય વોરા

જેમ જેમ આપણે મોટાં થઈએ છીએ તેમ તેમ આપણી માન્યતાઓ કાર્યસ્થળ પર શું સાચું અને શું ખોટું છે,  શું કામ કરશે કે શું નહીં કરે જેવી કલ્પનાઓ બાબતે વધારે રૂઢ થતી જાય છે. જે સંદર્ભાં આપણને અનુભવો થાય તે મુજબ આપણી માન્યતાઓ વધારે ગેરી બનતી જાય છે. જોકે  માહિતી સામગ્રીઓ, તથ્યો અને વલણોની સમજ મહત્વની જરૂર છે કેમકે તે આપણને "તર્કસંગત" બનાવે છે.

પરંતુ, સમસ્યા ત્યારે શરૂ થાય છે, જ્યારે આપણે હંમેશા તર્કસંગત બનવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ.  જે હંમેશા તર્કસંગત વલણ અપનાવે છે એવાં અગ્રણી પોતાનાં સાથી લોકોને પ્રેરણા આપવામાં નિષ્ફળ જાય છે, કારણ કે લોકો હંમેશા તર્કસંગત નથી રહેતાં હોતાં. જે વ્યક્તિ હંમેશા પરંપરાગત શાણપણ, સાબિત થઈ ચૂકેલી કેડી કે પૂર્વનિર્ધારીત પથ  પર ચાલતી રહે છે તે ઝડપથી "ઘણા લોકોનાં ટોળાંમાંની એક" બની જાય છે. જે માતા-પિતા બાળકોને તેમની પોતાની જરીપુરાણી માન્યતાઓ પ્રમાણે કેળવે એ માતાપિતા  બાળકોને મદદ કરવા કરતાં નુકસાન વધુ પહોંચાડે છે.

સંપૂર્ણપણે તર્કસંગત, આયોજિત વ્યૂહરચના સંસ્થાઓને ક્યારેય મોટી સફળતાઓ મેળવવાની તક આપશે નહીં. વેચાણ કરનારાં વ્યાવસાયિકો માત્ર માહિતી સામગ્રી  ડેટા અને તથ્યોના આધારે અસરકારક રીતે વેચાણ કરી શકતાં નથી, કારણ કે લોકો દિમાગથી નહીં પણ દિલથી ખરીદી કરે છે, અને પછી ભલેને તે લાગણીઓને યોગ્ય ઠેરવવા માટે તથ્યોની જરૂર હોય.

તર્કસંગતતા આપણાં અનુમાનો અને વિચારોને અમુક જ લયમાં ઢાળી દે છે. એટલે નવા વિચાર માટે કોઈ જગ્યા જ રહેતી નથી. બધાં કરે છે, અને પાછું જો તે વ્યાજબી અને સારી રીતે ચાલતું હોય તો, તો આપણે પણ તે જ રીતે કેમ ન કરવું જોઈએ.

આ માનસિકતાની બહાર નીકળવાની ચાવી હંમેશા સાચા પડવાની આપણી ઇચ્છાને છોડી દેવી અને વ્ય્વસ્થતિતાની સાથે થોડી અરાજકતા સાથે સંતુલન ઊભું કરવામાં છે. તર્કસંગત મન અને લાગણીશીલ મન બંનેને સાંભળવાં જોઈએ.

જોમ, ભરોસો અને શ્રદ્ધા જેવી બાબતો મોટે ભાગે અતાર્કિક હોય છે. જ્યારે લોકો "ભરોસાની છલાંગ" મારે છે, ત્યારે તેઓ ભાગ્યે જ પુરાવા અને આંકડાઓ પર આધાર રાખતાં હોય છે. તેઓ તે એટલા માટે કરે છે કે એમ કરવાનું તેમને જોશ ચડ્યું છે. તેમને પરિણામમાં વિશ્વાસ છે. તેઓ નિર્ણય લે છે અને પછી તે નિર્ણયોને અમલ બનાવવા માટે સખત મહેનત કરે છે. જો તે નિર્ણયો બિન -આયોજિત હોય તો એને કારણે થતી ભૂલોમાંથી તેઓ શીખે છે.

આપણી જાતને, આપણી ટીમોને અને આપણી સંસ્થાઓને એક સમયે સાવ અતાર્કિક અને તદ્દન મૌલિક  વિચારથી જ બદલી શકાય.

સેથ ગૉડિનનું કહેવું છે કે,

અતાર્કિક જોમ એ આપણા અર્થતંત્રનું મુખ્ય પરિવર્તન પરિબળ છે. વિશ્વાસ અને સુંદરતા અને વસ્તુઓને બદલવાની ઇચ્છા સરળતાથી માપી શકાતી નથી, અને આપણે તેમના વિના જીવી પણ શકતાં નથી.